СӨЗ БАШЫ

Балдар, даярдангыла, бир аздан кийин абдан эбегейсиз жана кереметтүү дүйнөгө кадам таштайсыңар. Ал дүйнөнүн силерди абдан кызыктырган маанилүү бир өзгөчөлүгү бар. Буга чейин силер муну эч байкабаган болушуңар мүмкүн, бирок ал эбегейсиз дүйнөнүн триллиондогон жумушчусу силер үчүн эч тынымсыз иштеп жатышат. Таң калдыңарбы?

Ал кереметтүү дүйнө – силердин денеңер, ал эми силер үчүн иштеген жумушчулар болсо – клеткаларыңар. Денеңердин ар бир бөлүгү клеткалардан турат. Ушул учурда денеңерде силерге кызмат кылып жаткан триллиондогон клеткаңар бар. Ал тургай, силер азыр бул саптарды окуп жатканыңарда да алар тынымсыз иштеп жатышат. Мисалы, бул китепти окушуңар үчүн көз клеткаларыңар үзгүлтүксүз иштеп жатат жана колуңардагы булчуң клеткаларыңар китепти кармоо үчүн чогуу кыймылдашат. Силер дем алганыңарда алгач кекиртектеги клеткалар, анан өпкөңөрдөгү клеткалар иштейт. Ошол эле учурда ашказаныңардагы клеткалар да балким бир канча саат мурда жеген тамагыңарды сиңирүүгө аракет кылып жатышат.

Бул айтылгандар денеңерде бир саамга да токтобой жүрүп жаткан процесстердин бир канчасы гана. Булардын баары силерге эч сезилбей жүрүп жатат. Бирок, триллиондогон клетка кантип биригет, баары эмне кылаарын кайдан билишет жана кантип бирдей иштеп ал процесстердин баарын аткарышат? Болгондо да, эч кандай башаламандык чыкпайт. Эч бир клеткаңар башка клеткаңардын милдетин аткарууга аракет кылбайт же «мен бул ишти кылгым келбейт» дебейт. Болгондо да, денеңердеги бардык процесстер эбегейсиз бат жүрөт.

Бир аздан кийин денебизде жүрүп жаткан тамак сиңирүү, дем алуу, көрүү, угуу сыяктуу күнүмдүк процесстердин канчалык кереметтүү экенин чогуу карайбыз. Клеткаларыбыздын бул процесстер учурунда кээде химикке окшоп химиялык заттарды иштеп чыгаарына, кээде инженер сыяктуу эсептөөлөрдү жүргүзөөрүнө, кээде болсо башка клетканын муктаждыктарын камсыздоо үчүн иштээрине күбө болобуз.

Бул процесстердин баарын көзүбүз менен көрө албагандай кичинекей клеткалардын жасай алышы абдан таң калыштуу. Болгондо да, денебиздеги клеткалар бул маанилүү иштерди башкалардан жардам албастан аткарышат. Клеткаларыбыз бизге окшогон адамдар эмес. Алар бири-бирин көрө да, уга да алышпайт жана «акылмандык менен бир жумушту жасайын» деп ойлонуп чечим да чыгара алышпайт. Көздөрү да, кулактары да, мээлери да жок. Бир аздан кийин терең сүрөттөлгөндөй химиялык формулаларды билип, ошол формулаларга карата заттарды иштеп чыгышат, бирок химия билимин окушкан эмес. Физика мыйзамдарын билишет жана жарыкты жөнгө салып көрүүбүздү камсыз кылышат, бирок физиканы да окушкан эмес. Анда булардын баарын кантип жасашат?

Албетте, клеткаларыбыз силер таң калуу менен окуй турган бул процесстердин баарын өздөрүнүн акылы менен жасай алышпайт. Бул иштерди убакыт аралыгында кокусунан үйрөнө алышпай турганын да оңой эле түшүндүңөр болуш керек.

Биз көзгө көрүнбөй тургандай кичинекей болгон ошол клеткалардын пландуу иш-аракеттеринин натыйжасында жашап жатабыз. Булардын баары биздин абдан маанилүү бир акыйкатты түшүнүшүбүз үчүн. Клеткаларыбызга бул процесстердин баарын жасаткан, аларга эмнелерди кылаарын үйрөткөн абдан улуу бир акылман бар. Ал чексиз акылман – бизди абдан жакшы көргөн, биздин бүт кемчиликтерибизди жана муктаждыктарыбызды билген, бүт баарын жараткан Аллах.

Денебиздеги триллиондогон клетканын ар бири Аллахтын кемчиликсиз планына ылайык оор милдеттерин кемчиликсиз аткарышат. Натыйжада биз да эч кыйынчылыксыз жашообузду улантабыз. Силердин күн сайын эрте менен мектепке баруу үчүн ойгонушуңар, бал жегенде анын таттуу даамын сезишиңер, каалагандай эркин дем алышыңар, анан мектептин бакчасында чуркап досторуңар менен оюн ойношуңар, дептериңерге жазышыңар, бул китепти окуй алышыңар жана башка көптөгөн кыймыл-аракеттериңер Аллахтын силерге болгон мээриминин жана боорукердигинин натыйжасы.

Аллах дүйнөдөгү бүт нерселер сыяктуу силерди да кемчиликсиз жаратып, керектүү нерселериңердин баарын берген. Ошондуктан ар бири дүйнөдөгү эң жакшы белектерден да баалуу болгон сый-жакшылыктарды бизге берген Раббибизге ар дайым шүгүр кылышыбыз керек.

Ал үчүн Аллахтын бизге берген тартууларын жакшылап ойлонушубуз шарт. Аллах бизге жол башчы катары жиберген Ыйык Китебибиз Курандагы аяттарда адамдар ойлонушу үчүн ар кайсы тармактардан мисалдарды келтирген. Бир аятта Аллах бизге мындай дейт:

Чындыгында асмандардын жана жердин жаратылышында, түн менен күндүздүн кезек менен келишинде, адамдарга пайдалуу нерселер менен деңизде сүзгөн кемелерде, Аллах жаадырган жана аны менен жер жүзүн өлүмүнөн кийин тирилткен сууда, ар бир жандыкты ал жерде көбөйтүп-жайышында, шамалдарды соктурушунда, асман менен жердин арасында моюн сундурулган булуттарды максаттуу (багыттап) башкаруусунда ойлонгон бир коом үчүн чындыгында аяттар (далилдер) бар. (Бакара Сүрөсү, 164)

Бул китепте денебиз тууралуу берилген маалыматтарды чогуу ойлонобуз. Аллахтын адамдын денесин канчалык кылдат жана кемчиликсиз жаратканын карайбыз. Китепти окуп бүткөн соң Аллахты көбүрөөк жакшы көрүп, Ага көбүрөөк шүгүр кыласыңар. Айлана-чөйрөңөрдөгү ойлонбогон адамдарга таң каласыңар жана билгендериңерди аларга да айтып берип ойлонууну талап кыласыңар.

 

АКЫЛДУУ ПЛАН, башкача айтканда, ЖАРАТЫЛУУ

Балдар, бул китепте кез-кезде Аллахтын кемчиликсиз жаратуусуна басым жасоо үчүн колдонулган «долбоор, план» сөздөрүн кездештиресиңер. Бул сөздүн кандай максатта колдонулганын туура түшүнүү керек. Аллахтын бүт ааламды кемчиликсиз бир план (долбоор) менен жаратышы Раббибиз алгач план түзүп, анан жараткан деген мааниге келбейт. Асмандардын жана жердин Раббиси Аллах жаратуу үчүн кандайдыр бир «план» түзүүгө муктаж эмес. Аллахтын бир нерсенин планын, долбоорун түзүшү менен жаратышы бир учурда болот. Аллах мындай кемчиликтерден таза. Аллах бир нерсенин же бир иштин болушун кааласа, ага «Бол» деп айтышы гана жетиштүү болот. Курандын аяттарында мындай деп айтылат:

Бир нерсени каалаганда, Ал «Бол» деп гана буйрук берет; ал ошол замат болуп калат. (Йасин Сүрөсү, 82)

Асмандарды жана жерди (эч нерсени үлгү албастан) жараткан. Ал бир иштин болушун чечсе, ага бир гана «Бол» деп айтат, ал ошол замат болуп калат. (Бакара Сүрөсү, 117)

КӨЗҮБҮЗГӨ КӨРҮНБӨГӨН ЭБЕГЕЙСИЗ ЗАВОД: КЛЕТКА

Китептин кириш сөзүндө денебиздин триллиондогон клетканын жыйындысынан тураарын айттык. Бирок бул окуп коюп эле өтүп кете турган сан эмес. Триллион деген өтө чоң санды түшүндүрөт. Бойго жеткен ар бир адамдын денесинде жалпысынан 100 триллионго жакын клетка бар. Бирок ал клеткалар өтө кичинекей болгондуктан, биздин денебиздин өлчөмү абдан чоң эмес. Төмөнкү мисалды окуганыңарда клеткалардын канчалык кичинекей экенин жакшыраак түшүнөсүңөр. Денебиздеги клеткалардын бир миллиону бириксе, бир ийненин учундай гана жерди ээлейт. Ушунчалык кичинекей болгонуна карабастан, клетканын түзүлүшүнүн кандай экени дагы деле толук чечмелене элек. Илимпоздор клетканын ичиндеги системаларды дагы эле изилдешүүдө.

Силерди түзгөн алгачкы клетка апаңар менен атаңардан келген бирден клетканын апаңардын денесинде биригишинен пайда болот. Ал клетка эч тынымсыз бөлүнөт жана белгилүү убакыттан кийин алгач бир бүртүк этке айланат. Анан ал этти түзгөн клеткалар да бөлүнүүнү улантышат жана акырындан денеңер калыптана баштайт.

Пайда болгон ар бир жаңы клеткаңардын формасы ар түрдүү болот. Бири кан клеткасына, экинчиси сөөк клеткасына, үчүнчүсү нерв клеткасына айланат. Денебизде бири-бирине окшобогон 200 клетка түрү бар. Ал клеткалардын баары түпкүрүндө окшош бөлүкчөлөрдөн турат, бирок ар түрдүү кызматтарды аткарышат. Мисалы, буттарыңардагы булчуң клеткалары силер басып, чуркай алышыңар үчүн сүрөттө көрсөтүлгөндөй өрүлгөн арканга окшош болот. Мындай түзүлүшү себептүү силер топ менен ойноп жатканыңарда бутуңардагы же колуңардагы булчуңдар ашыкча созулуудан улам үзүлүп кетпейт. Кан клеткаларыңар болсо тегерек диск формасында. Ал клеткалардын милдети – денеге керектүү кычкылтекти тамырлар аркылуу жеткирүү. Мындай формасынан улам кычкылтек менен бирге кан тамырларынын ичинен эч кыйынчылыксыз агып өтө алышат. Тери клеткаларыңар болсо бири-бирине бекем жабышып, катарынан тизилген. Ошентип терибиз микробдорду жана сууну өткөрбөйт.

Ушул сыяктуу башка клеткаларыбыздын баары өзүнүн кызматы үчүн эң ылайыктуу формага ээ. Бирок алардын мындай формаларга ээ болушу, албетте, кокустук эмес. Компьютерлерди, унааларды же учактарды элестеткиле. Ал машиналардын формаларын жана алардын иштешине керектүү системаларды долбоорлогон бирөөлөр бар. Майда-чүйдөлөрдүн баарын ал машиналарды өндүргөн фирманын кызматкерлери ойлонуп, пландашат. Унаалар жолоочулардын эң бейпил жана коопсуз сапар тартышына, телевизорлор болсо сүрөттөлүш менен үндү көрүүчүлөргө эң сапаттуу жеткирүүгө ылайыкталып жасалат. Бул бир гана технологиялык шаймандарга эмес, колдонгон буюмдарыбыздын баарына тиешелүү. Стол, отургуч, жашаган үйүңөр, колдонгон калемиңер, тамак жеген кашык, вилкаңар... Баары долбоор менен, пландалып жасалган. Бүт баарынын ар бир майда-чүйдөсү абдан кылдат эсептелген, эч кандай кокусунан пайда болгон эмес. Силер да билгендей, бир долбоор жана анын натыйжасында бир буюм пайда болушу үчүн акыл болушу шарт.

Эми ушул эле мисалды денебиздеги клеткалар тууралуу ойлонолу. Клеткаларыбызда телевизордон же башка технологиялык шаймандан алда канча татаал долбоор жана иштөө системалары бар. Болгондо да, кереметтүү өзгөчөлүктөрү бар клеткаларыбыз жандуу. Илимпоздор, жогоруда да айтылгандай, бул кичинекей жандыктардын ичиндеги кереметтүү системаны дагы деле толук изилдеп бүтө элек.

Кичинекей жерде адамзаттын акылы да чечмелей албаган мындай долбоор кантип пайда болгон деген ой келди силерге, туурабы?

Бул бизге клеткаларыбызды өтө улуу бир акылман пландап жаратканын көрсөтөт. Ал улуу акылман – бизди бүт тарабыбызды кемчиликсиз кылып жараткан Аллах.

ДЕНЕБИЗДИ КУРЧАП ТУРГАН ЭБЕГЕЙСИЗ ЖЕЛЕ

Буга чейин өзүңөргө бул суроолорду берип көргөн белеңер?

3 Азыр дем алышым керекпи?

3 Жүрөгүм айландырып жаткан кан жетиштүүбү?

3 Кайсы клеткаларыма, кайсы органдарыма канчалык өлчөмдө энергия керек?

3 Ашказаным жеген тамактарымды качан сиңирип башташы зарыл?

3 Көзүмө кирген жарыктын өлчөмү туура жөнгө салынып жатабы?

3 Колумду кыймылдатуу үчүн кайсы булчуңдарымды иштетсем?

Бул суроолор кулагыбызга кызыктай угулат, туурабы? Себеби эч качан биз өзүбүзгө бул суроолорду бербейбиз, ал тургай, көпчүлүгүбүздүн бул процесстердин тынымсыз жасалып жаткандыгынан кабарыбыз да жок. Денебиз бул иштерди автоматтык түрдө жасайт. Ал үчүн бүт тарабыбызды курчаган нейрондук тармакты колдонот. Нейрондук тармак сүрөттөрдө көрсөтүлгөн сыяктуу триллиондогон нерв клеткаларынын биригишинен түзүлөт. Денебиздин бүт тарабын каптаган нейрондук тармакты төмөнкү сүрөттө чагылдырылган унаа жолдоруна салыштырууга болот. Бул тармак аркылуу мээбиздеги клеткалар менен буттарыбыздагы булчуң клеткаларынын ортосунда байланыш түзүлөт жана денедеги бардык клеткалар бири-бири менен байланыш курушат. Бирок нерв системабыз километрлерге созулган, көптөгөн кесилиштери, эки кабаттуу жолдору жана баруу-келүү тилкелери өз-өзүнчө болгон бир унаа жолуна караганда алда канча татаал системага ээ. Унаа жолдордон унаалардын бир аймактан башка бир аймакка барышы сыяктуу, денебиздеги нейрондук тармак аркылуу жол жүргөн электрдик нерв импульстары бар. Ал импульстар бир аймактан башка аймакка кабар жеткиришет.

Дененин ичиндеги ал импульстардын ылдамдыгын элестетүү да мүмкүн эмес. Мисалы, силер колуңарды бүккүңөр келгенде мээңерден бир электрдик сигнал жолго чыгат. Татаал сапар учурунда сигнал алгач жүлүнгө барат. Ал жерден кабар жеткирилиши керек болгон органды көздөй тездик менен зымырайт. Колуңардын булчуңу бүтүндөй жыйрылат жана колуңар чыканактан бүгүлөт. Бул процесстердин баары секунданын миңден бириндей өтө кыска убакытта ишке ашат. Көзүңөрдү жай ачып жумганыңарда болжол менен 1 секунда өтөөрүн эске алганда, секунданын миңден биринин канчалык кыска убакыт аралыгы экенин жакшыраак түшүнөбүз. Ушул мисалдагы сыяктуу дененин бүт тарабына барган импульстар нервдер аркылуу мээге жиберилет. Эбегейсиз ылдамдык менен денеңердин бүт тарабынан мээге тынымсыз кабарлар барат. Ошол аркылуу силер сүйлөйсүңөр, күлөсүңөр, чуркайсыңар, балмуздактын даамын сезесиңер, итиңер менен ойнойсуңар. Бул кыймыл-аракеттерди жасаганда ортодо эч үзгүлтүк болбойт, ойлогон нерсеңерди заматта кыла аласыңар. Караганда ошол замат көрөсүңөр, бирөө сүйлөөр замат угасыңар, бир нерсеге тийээр замат ысык же муздак экенин түшүнөсүңөр. Булардын баарына нерв системаңар менен мээңердин кемчиликсиз шайкештиги шарт түзөт.

Ушул учурда да нерв импульстары таң калаарлык ылдамдык менен иштеп жатат. Манжаларыңардын учтарындагы нервдер мээңерге колуңарда турган бул китептин салмагы тууралуу маалымат жөнөтүп жатат жана силер китепти ошол салмакка ылайыктуу күч менен көтөрүп жатасыңар. Мындан тышкары, көздөрүңөрдөн, мурдуңардан, кулактарыңардан, буттарыңардан жана денеңердин дагы көптөгөн тарабынан мээңерге импульстар барып жатат.

Мээңер келген сигналдарды баалап, бүт тарапка керектүү жоопторду жөнөтөт. Денеңер ошол жоопторго жараша кыймыл-аракеттерди жасайт. Эми булардын баарын башынан баштап кайрадан ойлонолу. Денеңерде бир учурда көптөгөн процесстер жүрүп жатат. Бир эле учурда китеп окуп жатасыңар, сырттан келген үндөрдү угуп жатасыңар, бутуңарга сүйкөнгөн мышыгыңардын жумшак жүндөрүн сезип жатасыңар, жемиш ширесинин даамын татып жатасыңар, жүрөгүңөр согуп жатат жана денеңерде дагы көптөгөн иш-аракеттер жүрүп жатат.

Булардын баарын бир-эки секундага эле өзүңөр башкарышыңар керек болуп калса, эмне болмок? Албетте, булардын баарын бир учурда башкара албайбыз. Анткен менен, Аллахтын кемчиликсиз жаратуусунун натыйжасында мээ менен денебиздин башка мүчөлөрү кызматташып, булардын баарын өздөрү эле жасай беришет. Денеден бардык маалыматтар сигнал түрүндө мээге барат жана ал сигналдардын мааниси түшүнүлүп, чечмелениши керек. Ошондо гана силер итиңердин жүнүнүн жумшактыгын, шамалдын салкындыгын, шабдалы ширесинин таттуу даамын, куурулган картошканын жытын сезесиңер. Анда, силердин оюңар боюнча, салмагы 1,5 килограммдан ашпаган эттен түзүлгөн мээңер булардын баарын өз алдынча жасай алабы? Бул, албетте, мүмкүн эмес. Аллахтын кемчиликсиз жаратуусу себептүү мээңер бул процесстердин баарын бир учурда жасай алууда.

Сүрөттө мээнин ичинде сүйлөп, көрүп, угуп жаткан, жыттап жаткан, кыймылдап жаткан, уктап жаткан балдар чагылдырылган. Бирок, албетте, бул ойдон чыгарылган сүрөт. Бул сүрөт мээнин кайсы аймагында кайсы процесстер ишке ашаарын түшүнүү үчүн даярдалган. Чындыгында мээнин ичинде микроскоптон араң көрүнгөн нерв клеткалары гана бар. Силердин оюңар боюнча, нерв клеткалары эң жакшы көргөн оюнчугуңарды көрө алабы же шоколад кошулган балмуздактын даамын сезе алабы? Албетте, андай болушу мүмкүн эмес. Себеби нерв клеткалары жип сыяктуу ипичке эттерден турат. Демек, айланабыздагы бул кемчиликсиз дүйнөнү жараткан өтө улуу башка бир кудурет болушу шарт. Ал кудурет Аллахка таандык. Бүт нерсенин кожоюну Аллах айланабыздагы нерселердин баарын кемчиликсиз жаратып, бизге кооз жашоо тартуулоодо. Биздин милдетибиз болсо Раббибизге шүгүр кылуу. Аллах Куранда көздөрүбүздү жана кулактарыбызды мисал келтирип, ал үчүн шүгүр кылышыбыз керек экенин төмөнкүчө кабар берген:

Ал силер үчүн кулактарды, көздөрдү жана көңүлдөрдү жараткан; канчалык аз шүгүр кыласыңар. (Мүминун Сүрөсү, 78)

ЖЕГЕН ТАМАКТАРЫБЫЗДЫН ДЕНЕДЕГИ САЯКАТЫ

Денебиздин иштешине керектүү энергияны ар түрдүү тамактардан жана суусундуктардан алабыз. Бирок жеген ар бир тамагыңар, мисалы макарон, эт же банан денеде колдонула ала турган абалга келиши үчүн сиңирилиши керек. Ал азыктар сиңирилген соң дененин клеткалары аларды колдонуп баштайт. Банандын же алманын ичиндеги кант клеткаларыңарга күйүүчү зат болуп берет жана энергияңар көбөйөт, эттин ичиндеги белок клеткаларыңардын өрчүшү, башкача айтканда, денеңердин чоңоюшу деген мааниге келет. Муну түшүнүү үчүн бир аз өткөн чакка кайтып, жаңы төрөлгөн кезиңерди элестеткиле.

Төрөлгөн кезиңерде салмагыңар болжол менен 2-3 килограмм болчу. 10 жашта 30-35, 15 жашта 40-50, 20-25 жашта болсо 50-60 килограмм болосуңар.

Ортодогу бул чоң салмактык айырмага жеген тамактарыңардын ичиндеги заттардын акырындап денеге кошулушу себеп болот. Ал азыктардын бир бөлүгү силердин велосипед тебишиңерге, чуркап оюн ойношуңарга керектүү энергияны камсыз кылат, бир бөлүгү болсо денеңерге кошулат жана этиңерди, сөөгүңөрдү пайда кылат. Ишке жараксыз бөлүктөрү болсо денеден чыгарылат. Бул процесстердин баары тамак сиңирүү системаңар аркылуу ишке ашат. Ашказан, ичегилер, уйку бези сыяктуу органдар тамак сиңирүүдө кызмат кылышат.

Тамак сиңирүү системасынын иштеши мунайзат иштетүүчү заводдордун иштөө принцибине окшошот. Мунайзат иштетүүчү заводдорго чийки зат катары келген мунайзат техникалар тарабынан иштетилип, колдонууга жарактуу абалга алып келинет. Ашказаныбызга да жеген тамак-аштарыбыз чийки зат катары кирет жана дене колдоно ала турган абалга келтирүү үчүн көптөгөн процесстерден өткөрүлөт. Ашказан менен ичегилерде ажыратылган тамак-аштар клеткалар азык катары колдоно ала турган абалга келет жана кан тамырлар аркылуу бүт азыктар керектүү аймактарга жеткирилет.

Мунайзат иштетүүчү заводдордо бир эле зат ар кандай формада иштетилип ар түрдүү продукцияларга, мисалы, унааны жүргүзүүчү бензинге же спорттук бут кийимиңердин резинасына айландырылган сыяктуу, тамак-аштардын ичиндеги азыктар да ашказанда муктаждыкка жараша май, кант жана углевод сымал майда бөлүктөргө ажыратылат. Бирок муну унутпагыла, силер даамдуу сендвичти жегенден кийин ашказаныңарда ишке ашкан процесстер мунайзат иштетүүчү заводдон алда канча татаал. Ошондой эле, силер азыр окуй турган бул процесстер эбегейсиз чоң заводдо эмес, денеңердеги кичинекей аймакта жасалат.

Денеңерде тамак сиңирүү процесси ишке ашкан жолдун узундугу жалпысынан 10 метрди түзөт. Бул адамдын боюнан 6-7 эсеге узун жана мындай узундуктун денебизге батырылганы өзүнчө бир керемет. Мындай узун канал денебиздин ичине кантип жайгаштырылган? Бул суроонун жообу денебиздин өзгөчө долбоор менен жаратылганын дагы бир жолу көрсөтөт.

Сүрөттө чагылдырылган тамак сиңирүү каналы денебизге бүктөлүп жайгаштырылгандыктан, абдан узун болгонуна карабастан, кичинекей аймакка батат. Бул өзгөчө долбоор бүт нерсени жараткан Раббибиздин кемчиликсиз долбоору. Тамак сиңирүү системасынын бул өзгөчөлүгү Аллах денебизде жараткан кереметтердин бирөөсү гана.

 

Тиштериңердин формасынын эмне үчүн ар түрдүү экенин билесиңерби?

Анын себеби алардын аткарган кызматтары ар түрдүү. Мисалы, маңдай тиштериңер курч, ошондуктан алманы оңой эле тиштей аласыңар. Арттагы азуу тиштериңер маңдайда болсо эмне болмок? Ооба, туура болжодуңар. Анда алманы азуу тиштериңер менен ажырата алмак эмессиңер. Ошол сыяктуу курч маңдай тиштериңер оозуңардын арт жагында жайгашканда, бул жолу жеген тамактарыңарды чайнай алмак эмессиңер.

Денебиздин бүт тарабы сыяктуу, оозубуздагы тиштер да Аллахтын теңдешсиз жаратуусу менен, биз үчүн эң ыңгайлуу кылып тизилген.

 

Ашказаныңар тамактарды кантип сиңирет?

Жогоруда кыскача сөз кылынган тамак сиңирүү системасын эми тереңирээк карайлы. Дем алганыңарды, сууда сүзгөнүңөрдү, велосипед тепкениңерди, тамак жегениңерди элестеткиле... Булардын баары күнүмдүк жашоонун бир бөлүгү. Бирок көбүнчө булардын кантип ишке ашаарын ойлонбойбуз. Денебиз энергияга муктаж. Ал энергияны жеген тамак-аштарыбыздан алаарыбызды айттык. Бирок денеге керектүү азыктар кандын ичинде айлана ала тургандай майда, жөнөкөй бөлүкчөлөр түрүндө болушу шарт. Антпесе клеткалардын ичине кире албайт. Бирок биз жеген тамак-аштар чоң бөлүктөр түрүндө болот. Ошондуктан жеген тамак-аштарыбызды денебиз колдоно алышы үчүн бир машина талап кылынат. Негизи аны кыскача жеген тамак-аштарыбызды майда бөлүктөргө ажырата турган майдалагыч десек да болот. Денебиздеги бул майдалагыч машина «тамак сиңирүү системасы» деп аталат.

Ал система бардык машиналар сыяктуу көптөгөн тетиктерден турат жана ал тетиктердин баары кемчиликсиз иштегени үчүн тамак-аштарды сиңире аласыңар. Тамак сиңирүү системасынын тетиктери бири-бирине шайкеш жана бир жерде болушу шарт, антпесе система иштебейт.

Бир система иштей алышы үчүн эмне себептен бардык тетиктери кемтиксиз бир жерде болушу керек экенин жакшыраак түшүнүү үчүн төмөнкүдөй мисал келтирели:

Пульт менен башкарылган машина дөңгөлөктөр, пульт, мотор, батареялар, чарк, түрмөк (катушка), антенна сыяктуу ар кандай тетиктерден турат. Тамак сиңирүү системасында да ушул сыяктуу көптөгөн бөлүктөр бар. Алар ашказан, кызыл өңгөч, тиштер, тил, ичегилер сыяктуу ар кандай органдарыбыз.

Эми ойлоп көргүлө, пульт менен башкарылган машинанын антеннасы же дөңгөлөктөрү жок болсо, машина жүрөбү? Албетте, жок. Машина бардык тетиктери чогуу бар болгондо гана иштейт. Тамак сиңирүү системасында да ушундай. Кызыл өңгөч жок болсо, ашказандын эч кандай мааниси болбойт. Себеби тамак-аштарды ашказанга кызыл өңгөч жеткирет. Же ашказан болбосо, ичегилер эч нерсеге жарабайт. Анткени ашказанда сиңирилген тамак-аштар ичегилерге өтүп, клеткаларыбызга чейин жете турган абалга келтирилет.

Бул жерден апачык көрүнүп тургандай, бүт ааламдын жаратуучусу Раббибиз биз үчүн бүт жагынан кемчиликсиз системаны жараткан. Бул бизге Раббибизден башка кудай жок экенин дагы бир жолу көрсөтөт. Курандын бир аятында мындай деп айтылат:

Силердин Кудайыңар бир гана Аллах, Андан башка кудай жок. Ал илим жагынан бүт нерсени ороп-курчаган. (Таха Сүрөсү, 98)

 

ТАМАК СИҢИРҮҮ МАШИНАСЫ ИШТЕП БАШТАЙТ...

Тамак-аштарды сиңирүү алгач ооздо башталат. Жеген тамак-аштарыңардын ичиндеги углеводдор алгач оозуңардагы шилекей тарабынан ажыратылат. Мисалы, эрте менен жеген наныңар алгач оозуңарда ажыратылып баштаган. Бирок ага кошуп жеген быштагыңар ажыратылышы үчүн дагы бир аз убакыт талап кылынат.

Ооздо майдаланган тамак-аштар кызыл өңгөчтөн өтүп ашказанга барат. Ашказанга барганда башка кемчиликсиз тең салмактуулук тосуп алат. Тамак-аштар ашказанда ажыратуучу таасири өтө күчтүү бир суюктук тарабынан сиңирилет. Ал суюктук ашказандагы туз кислотасы. Силер да билгендей, кислоталар ажыратуучу касиетке ээ. Тийген жерин күйгүзүп ээритет. Мисалы, апаңар суу кетпей калган раковинаны тазалоо үчүн колдонгон каражаттардын ичинде кислота бар. Ал кислоталар түтүктөргө чогулуп калган тамак-аш калдыктарын жана кирлерди бир заматта майда бөлүктөргө ажыратып, тыгындарды ачат. Ашказаныбыздагы күчтүү кислота болсо чоң бөлүктөр түрүндө ашказанга барган тамак-аштарды денебиз колдоно ала турган абалга алып келет. Бирок бул жерде көңүл бурула турган дагы бир абдан маанилүү жагдай бар.

Жеген тамак-аштарыбызды ашказандагы кислота ажыратат деп айттык. Ал кислота кантип өзү да эттен турган ашказаныбызды ажыратып салбайт? Элестетип көргүлө, мисалы силер кечки тамакта жеген эттерди ашказаныңардагы кислота сиңирип жатып, ошого окшош эле эттен турган ашказаныңардын өзүнө кантип тийишпейт? Бул жерден да Раббибиздин кемчиликсиз жаратуусуна күбө болобуз. Бүт нерсени кемчиликсиз жараткан Аллах бул системанын ичинде ашказандын өзүнүн сиңирилишине тоскоол болуучу бир коргоону да жараткан.

Ал коргоо төмөнкүдөй иштейт: тамак сиңирүү учурунда туз кислотасынын ашказанды ээритишине бөгөт коюу үчүн «былжыр» деп аталган башка бир суюктук да бөлүп чыгарылат. Ал суюктук ашказандын ички бетин толук каптап, туз кислотасынын ашказанга зыян тийгизишине бөгөт болот. Ошентип ашказандын өзүн-өзү сиңирип салышына бөгөт коюлат.

Тамак-аштардын ашказандан кийинки аялдамасы болсо ичегилер. Ичке жана жоон деп аталган эки түрдүү ичегиден өткөн тамак-аштар ал жолдо андан да майда бөлүктөргө ажырайт жана дене колдоно ала турган абалга келет. Тамак-аштардын керектүү бөлүктөрү ичке ичегиден канга аралашат жана керексиздери бөлүп чыгаруу системасы аркылуу денеден чыгарылат. Жеген тамак-аштарыбыздын ичегидеги баскычтары да абдан маанилүү. Ашказандагы сыяктуу ичке ичегиде да тамак сиңирүү уланат. Азыктар андан да майда бөлүктөргө ажыратылат. Аягында ушунчалык майда болуп калгандыктан, ичегилердин капталындагы ипичке кан тамырлардын ичине кирип, кан аркылуу дененин бүт тарабына бара алышат.

Балдар, көңүл бурган болсоңор, денебиздин тамак сиңирүү механизми кемчиликсиз пландалган. Ооздон башталып, кызыл өңгөч, ашказан жана ичегилер аркылуу уланган бул сапар учурунда жеген тамак-аштарыбыз ар түрдүү баскычтардан өтөт. Жана аягында клеткаларыбызга керектүү азыктар алынат. Алар ичегилерден кан аркылуу таратылуу үчүн денеге жиберилет. Эгер бул механизм кемчиликсиз иштебегенде, жеген тамак-аштарыбызды сиңирүү биз үчүн абдан кыйын болмок.

Биринчиден, эгер тиштерибиз болбогондо, тамак-аштарды жетиштүү деңгээлде майдалай алмак эмеспиз жана тамагыбыздан өтмөк эмес. Өтсө да кызыл өңгөчкө чоң зыян тийгизмек. Эгер ашказаныбыз тамак-аштарды сиңирип, ажыратуу өзгөчөлүгүнө ээ болбогондо, жеген тамактарыбыздын баары чоң масса бойдон ашказанда калып, ооруга себеп болмок. Мындан тышкары, тамак-аштар сиңирилбесе, денеге азык жетмек эмес. Азык жетпеген дене белгилүү убакыттан кийин бардык күчүн жоготот жана клеткалар өлүп баштайт. Бирок биз мындай нерселерге туш болбойбуз. Себеби Раббибиз денебиздин бардык мүчөлөрүн кемчиликсиз кылып жараткан. Бизге эч сезилбестен бул кемчиликсиз система ишин улантат. Аллах бир аятта баарын кемчиликсиз жаратаарын төмөнкүчө кабар берет:

Ал – Аллах, Ал – жаратуучу, кемчиликсиз пайда кылуучу, «калып жана келбет» берүүчү. Эң сонун ысымдар Ага таандык. Асмандардагы жана жердегилердин баары Аны тасбих кылат. Ал – Азиз (Улуу), Хаким (Даанышман). (Хашр Сүрөсү, 24)

КАНДЫН ТАМЫРЛАРДАГЫ САЯКАТЫ

Мурдакы бөлүмдөрдө денебиздин бүт тарабын курчаган эбегейсиз чоң нерв тармагы бар экенин айткан элек. Денебизди каптаган дагы бир кереметтүү тармак бар. Ал кан тамырлардан турган система. Кан тамырлар да нерв тармагы сыяктуу дененин бүт тарабын айланат. Ал тургай, тамырларыбыз ушунчалык узун болгондуктан, тегиз жерге жайылса, жалпы узундугу болжол менен 100 миң километр болот. Кан тамырлардын денеңердин бүт тарабын каптап турганын түшүнүү негизи кыйын эмес. Денеңердин кайсы бир жери бир аз эле тилинип кетсе, ошол замат канай баштайт. Бул кан тамырлардын бүт тарабыңарды курчап тураарын көрсөтөт. Кан тамырлардын дененин бүт тарабында болушу абдан маанилүү. Себеби мурдакы бөлүмдө да айтылгандай, кан тамырлар аркылуу клеткаларга керектүү азыктар жеткирилет. Клеткалар иштеши үчүн керек болгон кычкылтек да тамырлардан аккан кан аркылуу клеткаларга барат.

Кан тамырлардан азыктардын жеткирилишин деңиз транспортуна салыштырсак болот. Кемелер аркылуу жүктү жеткирүүдө алгач ал портто жүктөлөт. Ал үчүн туура таңгактоо жана жайгаштыруу шарт. Жүктөлүп бүткөн соң кеме деңизде жолго чыгып, жүк жеткириле турган портту көздөй сапар тартат. Портко жеткенде таңгактар түшүрүлүп, тиешелүү борборго алып барылат. Кан тамырларда да эбегейсиз океанда кемелердин жүк жеткириши сыяктуу клеткаларга керектүү азыктар жеткирилет. Кычкылтек, май, аминокислоталар таңгактар түрүндө канда сапар тартат жана тиешелүү клеткага барганда түшүрүлөт. Бул транспорттук системада эч качан ката кетирилбейт. Ар бир зат тиешелүү клеткага өз убагында жана керектүү өлчөмдө жетет. Эгер ката кетирилип, бир клеткага кычкылтектин ордуна май барганда, бул ал клетканын өлүмүнө себеп болмок. Байкаган болсоңор, бул системадагы кичинекей катачылык өтө чоң зыяндарга алып келиши мүмкүн эле. Бирок андай ката болбойт. Себеби алардын эч бири кокусунан пайда болгон эмес. Жаратуучубуз Аллах бул системаны да кемчиликсиз жаратып, бизге кызмат кылсын деп тартуулаган.

 

КАНДЫН ИЧИНДЕ ЭМНЕЛЕР БАР?

Кан бүт денени айлангандыктан, бир учурда бир канча кызматты аткарат. Ал кайсы кызматтар экенин кыскача карайлы.

 

ЖҮК ЖЕТКИРҮҮ

Денеңерге керектүү бардык заттардын кан аркылуу тиешелүү органдарга жеткирилээрин айттык. Кан клеткалары жүк ташуу учурунда көмүр кычкыл газы сыяктуу калдык заттарды да топтоп, денеден сыртка чыгарылышын камсыз кылышат. Кандайдыр бир мааниде кан таштанды чыгаруу кызматын да аткарат. Күн сайын 100 триллион клетканы кайра кайра кыдырып, бир жагынан аларга керектүү азыктарды калтырып, экинчи жагынан алардын калдыктарын жыйнайт.

Болгону бир суюктук болуп эсептелген кан ушунчалык кылдаттыкты жана жоопкерчиликти талап кылган жумушту эч катасыз аткарат. Ичиндеги заттардын бүт баарынын эмне экенин, кайсы иште колдонулаарын жана каерге калтыруу керек экенин абдан жакшы билет. Мисалы, бир клеткадан калдык зат катары алган көмүр кычкыл газын жаңылыштык кетирип башка клеткага берип койбойт. Ар дайым клеткалардан көмүр кычкыл газын алып, аларга кычкылтек берет. Кан бул кызматын эч чарчабай, эч жаңылбай аткарат. Себеби кан Аллах денебизде жараткан кемчиликсиз пландын бир бөлүгү. Раббибиз жараткан системага кынтыксыз моюн сунган кан клеткалары ушул себептен эч катасыз өз кызматын аткарышат.

 

КАНДАГЫ АСКЕРЛЕР

Денебиз күн сайын көптөгөн бактерия, вирус жана микробдорго каршы күрөшөт. Кээ бирлеринин денеге киришине жол берилбейт, бирок кээ бирлери кирип кетет. Ал микробдор менен күрөшүү үчүн денебизде атайын коргонуу клеткалары бар. Душман менен согушуп денебизди коркунучтардан коргогон аскерлер деп атоого боло турган ал клеткалар да кандын ичинде айланышат. Дененин кайсы бир мүчөсүнө душмандар чабуул койгондо кан тамырлар аркылуу бүт тарапка кыйынчылыксыз жетип, алар менен согуша алышат. Коргонуу клеткалары аткара турган кызматын өз алдынча үйрөнүшкөн эмес. Коргонуу клеткалары аларды алгач пайда болгондон бери билишет. Силер төрөлгөндөн баштап өз кызматын аткарып, денеңерди коргоп башташат. Бул Аллахтын жаратуу чеберчилиги. Раббибиз көзүбүз менен көрө албаган клеткаларга өтө маанилүү маалыматтарды үйрөтүп, аларды биздин кызматыбызга тартуулаган.

 

БАЙЛАНЫШ

Кан ошол эле учурда денебиздин байланыш үчүн колдонгон жолдорунун бири. Кандын ичинде дененин бир жагынан башка жактарына кабар жеткирүүчү кабарчылар да болот. Гормон деп аталган ал кабарчылар аң-сезими бар почтачылар сыяктуу кабарды эч ката кетирбестен тиешелүү органга жеткиришет. Денебиздин чоңоюшу, суусоо, тердөө, жыттарды сезүү сыяктуу көптөгөн маанилүү процесстер ушул кабарлардын туура жеткирилиши аркылуу ишке ашат.

 

ЖАРААТТАРДЫ АЙЫКТЫРГАН КАН

Териңерде кичинекей бир жараат пайда болгондо, кыска убакыттан кийин канаган жердин өзүнөн-өзү токтоп калаары сөзсүз көңүлүңөрдү бурган болушу керек. Бул абдан кызыктуу көрүнүш. Себеби кадимки шарттарда бир суюктук жаңы пайда болгон бир тешиктен агып баштаганда, өзүнөн-өзү эч качан токтобойт. Муну жакшыраак түшүнүү үчүн колуңарда ичи сууга толтурулган бир шар бар деп элестеткиле. Ийне менен сайып шардын кичинекей жерин тешип койгонуңарда, ичиндеги суу ошол замат агып баштайт. Белгилүү убакыттан кийин силер эч нерсе кылбасаңар да суу акпай токтоп калышы мүмкүнбү? Албетте, мүмкүн эмес. Шардын ичиндеги суу түгөнгөнгө чейин тешиктен ага берет. Бул нерсе жабык идиштин ичинде турган бардык суюктуктарга тиешелүү.

Кан дагы тамырлардын ичинде жабык жерде турат жана кичинекей жараат болсо эле тамырлардан сыртка ага баштайт. Бирок ал каноонун токтотулушу денебиздин ден-соолугу жагынан абдан маанилүү. Балким уккан чыгаарсыңар, чоң кырсыктарда же операцияларда көп кан жоготуу адамдардын өлүмүнө себеп болот. Анда, бир жараат канап баштаган соң белгилүү убакыттан кийин кан кантип токтойт?

Аны денебиздеги автоматтык коопсуздук системаларынын бири болгон кандын уюшу камсыз кылат. Кандын ичиндеги кээ бир заттар пайда болгон жараатты тосуп, жабуу өзгөчөлүгүнө ээ. Ошол аркылуу кан жоготуусуна бөгөт коюлат. Сүрөттөн да көрүнүп тургандай, тамырдын жабыркаганын түшүнгөн кандын ичиндеги кээ бир клеткалар дароо окуя болгон жерге жөнөшөт. Алгач жараат пайда болгон тешикке тизилип башташат. Ал жерге желе токуп, кандын агымын кыйындатышат. Андан соң ал желе акырындан катуулай баштайт жана биз карт (жара) деп атаган нерсеге айланат.

Эми чогуу ойлонолу. Бул пландуу процесстердин баары кокусунан болушу мүмкүнбү? Кандын ичиндеги клеткалар алардын көлөмүнө салыштырганда эбегейсиз чоң болгон кан тамырлардын бир жеринде жараат пайда болгонун кантип билишет? Эмне үчүн канаган жерди токтотууга аракет кылышат? Кан жоготууну токтотуу үчүн жараатты жабуу керек экенин кантип түшүнүшкөн? Клеткаларга жараатты жабуу керек экенин ким үйрөткөн?

Булардын баарын клеткалар кокусунан үйрөнө алышпайт же өз күчү менен жасай алышпайт. Мынчалык татаал системаны ойлоп таап, жасап, клеткаларга эмне кылуу керек экенин үйрөтүү акылдуу адамдардын да колунан келбейт. Клеткалардагы бул акыл, албетте, алардын өзүнө тиешелүү эмес. Аллах аларга илхам кылат жана ошол себептен клеткалар кемчиликсиз план менен иш-аракет жүргүзүшөт.

Аллах кемчиликсиз жаратаарын аяттарда бизге төмөнкүчө кабар берет:

Ал бири-бири менен «толук бир төп келүүчүлүк» ичинде жети асманды жараткан. Рахман (Аллах)тын жаратуусунда эч кандай «карама-каршылык жана дал келбестик» таба албайсың. Мына көз(үң)дү айландырып-карап көр; кандайдыр бир жарака (кемчилик жана бузуктук) көрүп жатасыңбы? Андан соң көзүңдү дагы эки жолу айландырып-кара; ал көз (дал келбестик табуудан) үмүтүн үзүп чарчаган абалда сага кайтат. (Мүлк Сүрөсү, 3-4)

 

ДЕНЕНИН МОТОРУ: ЖҮРӨК

Денеңердеги бир канча литр кандын кантип ылдый түшүп, жогору көтөрүлүп, эч тынымсыз кыймылдаарын ойлонгон белеңер? Кандайдыр бир нерсе тынымсыз кыймылдашы үчүн бир мотор керек болот. Унаалар, учактар, кемелер, ал тургай, силердин пульт менен иштеген оюнчуктарыңар да моторлордун жардамы менен кыймылдайт. Демек денебизде эч тынымсыз кыймылдаган кандын да мотору болушу шарт. Канды күнү-түнү, айлап, жылдап кыймылдаткан ал мотор – биздин жүрөгүбүз.

Манжаларыңарды билегиңердин ички тарабына коюп бир саамга күткүлө. Жүрөгүңөрдүн канды кантип айдап жатканын сезесиңер. Жүрөгүңөр бир мүнөттө 70 жолу согот жана өмүрүңөрдүн аягына чейин жалпысынан 300 миллион литр канды айдайт. Мынчалык көлөмдөгү кан 10 миң даана мунайзат танкерин толтура алат. Бул чоңдуктардын баары таң калаарлык, туурабы? Эми өзүңөрдү бир чыны менен чакадан бир мүнөттө 70 жолу суу сузуп алганыңарды элестеткиле. Аягында колуңар менен билегиңердин булчуңдарынын ысып баштаганын сезесиңер жана сөзсүз эс алышыңар керек болот. Ал эми жүрөк болсо бул жумушту эч эс албай, өмүр бою жасайт.

 

ЭҢ МЫКТЫ НАСОС

Дүйнө жүзүндөгү эң мыкты насос ушул учурда сол көкүрөгүңөрдүн астында иштеп жатат. Жүрөк кереметтүү долбоорунан улам эч тынымсыз согуп, 1 күндө денебиздеги кандын баарын 1000 жолу айландырат.

Жүрөк сырткы көрүнүшү жагынан көлөмү болжол менен муштумубуздай болгон, эттен жасалган бир насос. Бирок кубаттуулугу жагынан алганда, дүйнөдөгү эң күчтүү, эң узун өмүрлүү жана эң өндүрүмдүү машина экенин түшүнөбүз. Жүрөктүн күчүн минтип сүрөттөшүбүздүн көптөгөн себептери бар. Эң биринчиден, жүрөктүн иштеп жаткан учурда колдонгон күчү эбегейсиз. Ал күч менен жүрөк канды 3 метрдей жогору учура алат. Жүрөктүн кубаттуулугун төмөнкү мисал менен жакшыраак түшүндүрө алабыз. Жүрөк бир сааттык убакыт аралыгында орточо чоңдуктагы унааны жерден болжол менен 1 метр жогору көтөргөнгө жете турганчалык энергия иштеп чыга алат.

 

Жүрөктөгү өзгөчө насостор

Көлөмү муштумдай болгон бир булчуңдан түзүлгөн жүрөк, сүрөттөн көрүнүп тургандай, эки бөлүктөн турат. Ал бөлүктөрдө эки башка насос бар. Сол тараптагы насос күчтүүрөөк жана таза канды денеге айдайт. Оң тараптагы болсо алсызыраак насос жана булганыч канды өпкөлөрдү көздөй айдайт. Жүрөктөн өпкөлөргө багыт алган бул сапар кыска убакытка созулат жана ушул себептен «кичи кан айлануу» деп аталат. Экинчиси болсо «чоң кан айлануу» деп айтылат.

Жүрөктүн бул эки бөлүгү өзүнүн ичинде дагы экиге бөлүнөт. Ал бөлүктөрдүн ортосундагы кан клапандар аркылуу экинчи бөлүккө өтөт. Ал насостор эч тынымсыз чоң энергия менен иштешет. Натыйжада тамырларыбыздагы кан бир күндө денени 1000 жолу айланат.

 

Жүрөгүбүз өзүнө өзү кам көрөт

Тынымсыз иштеген машиналар үзгүлтүксүз тейлөөнү талап кылат. Машинанын тетиктерин тейлөө керек же эскирген тетиктерди алмаштыруу зарыл. Машиналар белгилүү убакыт колдонулган соң майын алмаштыруу керек, антпесе ашыкча сүрүлүүдөн улам тетиктери жешилип башташы ыктымал.

Машиналарга окшоп эч тынымсыз иштеген жүрөк да тейлөөгө муктаж. Бирок жүрөк өзүнө өзү кам көрөт, мисалы өзүн өзү майлайт.

Силердин оюңар боюнча, жүрөк өзүн өзү кантип майлайт? Бул суроонун жообу жүрөктүн жаратылышында жашырылган. Жүрөктүн сырты эки катмардан турган кабыкча менен капталган. Ал эки катмардын ортосунда жылмакай суюктук бар. Ал суюктук мотордун майы сыяктуу кызмат кылып, жүрөктүн оңой иштөөсүн камсыздайт. Жүрөктөгү өзүн өзү коргоочу бул түзүлүш бизге Аллахтын жаратуу чеберчилигинин канчалык мыкты жана кемчиликсиз экенин дагы бир жолу көрсөтөт.

СӨӨКТӨРДӨН ТУРГАН СКЕЛЕТИБИЗ

Денеңерде жалпысынан 206 даана сөөк бар. Мынча сөөк аябай көп деп ойлошуңар мүмкүн, бирок төмөнкү мисалдан мунун канчалык керектүү экенин түшүнөсүңөр. Манжаларыбызды алалы. Эгер манжаларыбыз бир сөөктөн турганда, силер азыр бул китепти кармай алмак эмессиңер. Эмне үчүн дейсиңерби? Себеби түптүз турган сөөктү ийе албайсыңар, ийгенге мажбурласаңар сөөк сынат. Манжаларыңарды бүгө албаганыңар үчүн буюмдарды кармоо, бир жерди кармап туруу, бир нерсени жазуу же тамактануу сыяктуу иштерди кыла алмак эмессиңер. Азыркы учурда бул китепти эч кыйынчылыксыз кармап турушуңардын, ошондой эле, бир тараптан суусундукту алып иче алышыңардын себеби – колуңарда, манжаларыңарды да кошуп санаганда, бири-бирине уланган 27 даана сөөктүн болушу.

Жогоруда айтылгандай, денебизде колубуздагы сыяктуу бири-бирине уланган жалпы 206 сөөк бар. Ал сөөктөрдүн баары өз ордуна өтө акылдуу план менен жайгаштырылган. Ошол кемчиликсиз пландан улам алдыңарды көздөй ийиле аласыңар, тизелериңерди бүгө аласыңар жана башыңарды капталдарга бура аласыңар. Бирок көңүл бургула, булардын баарын бир гана сөөктөрүңөрдү колдонуп жасай албайсыңар. Себеби сөөктөр ийилип, бүгүлбөйт. Бул кыймылдар үчүн сөөктөр бири-бирине туташкан жерлерде муундарыбыз жайгашкан. Муундарыбыздан улам колубузду бүгүп, бутубузду жогору көтөрүп, манжаларыбызды колдоно алабыз.

Сөөктөрүбүз кыймылдашы үчүн муундарыбыздын канчалык маанилүү экенин жакшыраак түшүнүү үчүн төмөнкүдөй мисал келтирели:

Жыгачтан бир куурчак жасадыңар дейли. Ал куурчак колдорун кыймылдата алышы үчүн эмне кылышыңар керек? Албетте, далысы менен колу туташкан жерге кыймылдай турган бир тетик кошмоюнча, куурчактын колдору кыймылдабайт. Буттарын кантип кыймылдата аласыңар? Ал үчүн буту менен тулку бою туташкан жерге кыймылдай турган бир тетик орнотуу керек. Ошондо гана жыгач куурчактын колдору менен буттарын кыймылдата аласыңар. Ошол сыяктуу, колу менен бутун жасоодо колдонулган чыбыктарды эки бөлүккө бөлүп, ортолоруна кыймылдай турган тетик жайгаштырсаңар, бул жолу куурчактын колу чыканагынан, буттары болсо тизелеринен бүгүлүп калат. Бул жөнөкөй мисалдан да көрүнүп тургандай, сөөктөрүбүздүн көп санда болушу жана ортолорунда керектүү жерлерге муундардын жайгаштырылышы биздин эркин кыймылдашыбызга шарт түзөт.

Сөөктөрүбүздү мынчалык күчтүү кылган нерсе эмне? Бул суроонун жообу негизи сөөктөрдүн жогоруда кыскача айтылган теңдешсиз түзүлүшүндө жашырылган. Сөөктөрдүн ички түзүлүшү аарынын уясы сыяктуу торчолордон турат. Ушул себептен сөөктөр бир жагынан абдан бекем, экинчи жагынан колдонууга ыңгайлуу жеңил болот. Эгер мындай болбогондо, тагыраак айтканда, сөөктөрдүн ичи да сыртындай катуу жана көңдөйсүз болгондо, сөөктөр абдан оор болмок. Ошондой эле, ийкемдүүлүгүн толугу менен жоготуп, болор-болбос соккудан улам, мисалы колуңарды шкафтын бурчуна уруп алсаңар да сөөгүңөр сынып же жарака кетиши мүмкүн эле. Бирок Аллах абдан мээримдүү жана сөөктөрүбүздү биздин кыйналбай, жабыркабай жашашыбызга ыңгайлуу кылып жараткан.

Сөөктөр илимпоздор абдан маани берген жана тууроо үчүн көп жылдар бою изилдеген бир заттан турат. Абдан жеңил болгонуна карабастан, өтө бекем жана эң негизгиси өзүн өзү оңдоо жөндөмүнө ээ болгон бул зат өз алдынча чоңойо алат. 4-5 жаштагы боюңар менен 19-20 жашка чыккан кезиңердеги боюңардын бирдей болбошунун себеби – сөөктөрүңөрдүн чоңоюшу. Болгондо да, сөөктөр абдан шайкеш чоңойот. Буттарыңар өсүп жатканда, колдоруңар да өсөт, колдоруңар менен буттарыңардын манжалары да шайкеш чоңойот жана бүт сөөктөрүңөр дал убактысында токтойт. Ошондой эле, бул бир гана силерге эмес, айланаңардагы бардык адамдарга тиешелүү. Бардык адамдардын сөөктөрүнүн өзгөчөлүгү ушундай.

Илимпоздор изилдөөлөрүн адамдын денесиндеги сөөктөрдү түзгөн затка окшогон бир затты иштеп чыгуу максатында улантышууда. Бирок ушул күнгө чейин эч ким өзгөчөлүктөрү мынчалык жогору болгон бир затты иштеп чыга алган жок.

Раббибиздин мээрими менен сөөктөрүбүз биздин эч кыйналбай өмүр сүрүшүбүзгө жана өтө кыйын кыймыл-аракеттерди да оңой гана, эч жерибиз оорубастан жасай алышыбызга шарт түзүүдө.

 

ӨЗҮНӨ ӨЗҮ КАМ КӨРГӨН МУУНДАРЫБЫЗ

Сөөктөр бири-бирине туташкан жерлерде муундарыбыз бар экенин жогоруда айттык. Мисалы, чыканагыбызды жана тизебизди ал жерлерде жайгашкан муундардан улам өмүр бою тынымсыз бүгүп, түздөй алабыз. Муундар өмүр бою кыймылдаганына карабастан майлоону талап кылбайт. Ал эми ушул сыяктуу иштеген машиналар болсо үзгүлтүксүз тейлөөгө муктаж. Мисалы, велосипедиңердин педалдарын же чынжырын белгилүү убакыт өткөн соң майлатып турушуңар керек болот, анткени ал жердеги май азайып, кыймылдашы кыйындай баштайт. Ошол сыяктуу сөөктөрүңөрдүн учтарындагы муундар да тынымсыз колдонулат, бирок алардын майын эч качан алмаштыруунун кереги жок. Эмне үчүн дейсиңерби?

Бул суроонун жообун илимпоздор изилдеп, төмөнкү чындыкты аныкташкан: муундардын үстүңкү бетинин түзүлүшү ичке жана торчолуу болот. Анын астында жылмакай суюктук бар. Муундун бир жерине сөөктүн салмагы түшкөндө ал суюктук тешиктерден сыртка чыгып, муундун үстүңкү бетинин «май сыяктуу» сыйгаланышына шарт түзөт.

Булардын баары бизге адамдын денесинин эң мыкты долбоор менен теңдешсиз жаратылганын көрсөтөт. Биз ошол кемчиликсиз долбоор себептүү ар түрдүү кыймыл-аракеттерди абдан ылдам жана оңой гана жасай алабыз. Сөөктөрүбүздүн бул өзгөчөлүктөрүн да Раббибиз жараткан. Аллах Куранда адамдарды сөөктөрдүн жаратылуусу тууралуу ойлонууга төмөнкүчө чакырган:

... Сөөктөрдү кара кандайча аларды бириктиргенибизди, кийин аларга эт кийгизгенибизди?... (Бакара Сүрөсү, 259)

 

СЫНГАН СӨӨК КАНТИП АЙЫГАТ?

Сөөктөрдүн түзүлүшүнүн абдан катуу жана күчтүү экенин жогоруда айттык. Бирок ошого карабастан, сөөктөрүбүз да абдан катуу соккуга дуушар болгондо сынат. Андан кийин эмне болот? Сөөк өзүн өзү айыктырат. Дарыгерлер сынган сөөк туура биригиши үчүн сынган сөөктүн багытын түздөп, сынган жерди гипске салышат. Мындан башка эч нерсе кылуунун кереги жок. Анткени сөөктүн ансыз да өзүн өзү оңдоо механизми бар. Сөөк сынганда дароо өзүн өзү калыбына келтире башташы жана айыккандан кийин мурдакыдан да бекем болуп калышы абдан таң калыштуу. Бул кереметтүү процесс төмөнкүчө ишке ашат:

Алгач сынган сөөктүн айланасындагы кан уюп, «гематома» деп аталган чоң уюган кан пайда болот. Ал чоң уюган кан силер да жакшы билген, териңердеги карттын үстүндө пайда болгон кабык сыяктуу катмар. Сөөк жасоочу клеткалар минералдарды бөлүп чыгарып, ал уюган канды катуу сөөккө айландырышат. Бул процесс бүткөн соң сөөк бузуучу клеткалар ишке киришет. Сөөк бузуучу клеткалар тажрыйбалуу скульптордой иштешет жана ээриткич туз кислотасы менен жаңы сөөктү жылмалап, калыпка сала башташат. Бул процесс сөөк мурдакы көрүнүшүнө келгенге чейин уланат. Ал тургай, сөөк сынгандан бир жылдан кийин да сөөк ээриткич клеткалар силерге сездирбестен дагы эле сөөгүңөр мурдакы калыбына келиши үчүн сабырдуу скульптордой жылмалоо процессин улантышат.

Силер да байкагандай, көзүбүзгө көрүнбөгөн кыпындай сөөк клеткаларынын кылган бул иш-аракеттеринин баары бийик аң-сезимдин көрсөткүчү. Себеби клеткалардын көрө турган көздөрү жок, ошого карабастан сөөк жасай алышат. Ошондой эле, сынган көңдөйдүн толгонун түшүнүп, иш-аракеттерин качан токтотуулары керек экенин да билишет. Андан соң сөөк бузгуч деп аталган клеткалар жаңы жасалган сөөктүн одуракай болуп калганын байкап, сөөктү жылмалап башташат. Ал үчүн катуу сөөктү буза ала турган күчтүү кислотаны колдонушат, бирок ал кислотаны керек учурда көп, керек учурда аз колдонуп сөөктү эң ылайыктуу формага алып келишет.

Көрүнүп тургандай, сөөк клеткаларынын баары эмнени, кантип жана качан кылаарын эң жакшы билишет. Сөөктөрдү оңдоо үчүн курулган система кемчиликсиз иштеп, сөөктүн өзүн өзү оңдошун камсыз кылат. Сөөктөрдүн бул касиетин илимпоздор көп жылдардан бери, абдан суктануу менен туураганга аракет кылышууда. Бирок дагы эле туурай алышкан жок.

Адамдар туурай албаган мындай жөндөм сөөк клеткаларыбызда кантип пайда болгон? Сынган сөөктү оңдоо үчүн кандай материалдар керек экенин, кандай иштер жасалаарын клеткалар кайдан билишет? Клеткалардын кээ бирлери сөөктөрдү бузуучу касиетке ээ болсо, кээ бирлери калыпка салуу милдетин аткарат. Аларга бул иштерди ким бөлүштүргөн? Кантип башаламандык чыкпай, баары өз убагында өзүнүн милдетин аткарат? Сөөк клеткалары буларды өздөрү үйрөнгөнбү?

Албетте, бул кереметтүү иштердин баарын көзгө көрүнбөгөн клеткалар өздөрүнүн акылы менен жасай алышпайт. Буларды кокусунан үйрөнүшү да мүмкүн эмес. Сөөк клеткаларыбыз аларды жараткан улуу акылман Аллахтын илхамы менен кыймыл-аракет жасаганы үчүн тажрыйбалуу скульптордой сөөктөрдү формага сала алышат.

 

Денеңердеги клеткалардын сөөктөрдү кантип калыптандыраарын ойлонгон белеңер?

Денеңердеги 206 сөөктүн көпчүлүгү формасы жагынан бири-бирине окшобойт. Алар бири-биринен алгач пайда болгондо, тагыраак айтканда, силер энеңердин курсагында жаткан кезиңерде эле айырмалана баштайт. Клеткалардын саны барган сайын көбөйөт жана алар дененин кайсы бөлүгүнүн клеткасына айланаары үйрөтүлгөндөй, ар кандай формага ээ боло башташат.

Кээ бир клеткалар сөөктөрүңөрдү, кээ бирлери бооруңарды, кээ бирлери бөйрөктөрүңөрдү жана кээ бирлери көздөрүңөрдү түзөт. Бирок боорду, сөөктү же көздөрдү түзгөн клеткалар бириксе эле жетиштүү болбойт. Алар өз ара да айырмаланышы шарт. Мисалы, сөөк клеткалары калыптана турган сөөктүн денеңердин кайсы жеринде болоорун билип, ошого жараша ылайыктуу жерге барып, ылайыктуу формага келиши керек.

Буттарыңардагы сөөк клеткалары тажрыйбалуу скульптордой иштеп, ийилген, манжалар үчүн оюктары жана дөмпөктөрү бар кемчиликсиз бут сөөктөрүн пайда кылышат. Баш сөөгүңөрдү түзгөн сөөк клеткалары болсо мээнин көлөмүн билгендей, ага эң ылайыктуу, оюгу менен дөмпөгү жок, мээни кемчиликсиз курчап турган сөөк катмарын пайда кылышат. Кичинекей жасап мээни кысышпайт же чоң жасап баштын салмагын көбөйтүшпөйт.

Өздөрүн кандай формага келтирүү жана кайсы мүчөнүн клеткасына айлануу керек экенин эң жакшы билип, сөөктөрдү кемчиликсиз калыпка салган клеткалардагы бул аң-сезимдин булагы эмнеде?

Аларга бул кылдат планды илхам кылган Раббибиз. Курандын аяттарында Аллахтын теңдешсиз илимине төмөнкүчө көңүл бурулат:

Асмандардагылар жана жердегилер Ага таандык; баары Ага чын көңүлдөн моюн сунган. Жаратууну баштаган, кийин аны кайталай турган Ал; бул Ага абдан оңой. Асмандарда жана жерде эң улуу сыпаттар Ага таандык. Ал кудуреттүү жана улуу, өкүмдар жана даанышман. (Рум Сүрөсү, 26-27)

ДЕНЕБИЗДИН МИКРОСКОПИЯЛЫК МОТОРЛОРУ: БУЛЧУҢДАРЫБЫЗ

Булчуңдар денебиздин кубаттуулук станциялары болуп саналат. Алардын милдети энергияны күчкө айландыруу жана муну өмүр бою кемчиликсиз аткарышат. Биз муну кээде байкасак, кээде эч байкабайбыз. Мисалы, кээ бир булчуңдарыбыз бизден эч кандай аракетти талап кылбастан иштейт. Жүрөк жана ашказан булчуңдары ушул түргө кирет. Алардын иштешин биз башкара албайбыз. Биздин каалообуз боюнча кыймылдаган булчуңдарыбыз болсо скелетке туташкан булчуңдар. Денебизде мындай 650 даана булчуң бар. Биз кыймылдаганда сөөктөр менен бирге ал булчуңдар да жыйрылат жана бошоңдойт.

Булчуңдарды кан тамырлар менен нервдер иштетет. Кан тамырлар аркылуу булчуңдарга кычкылтек менен азык келсе, нервдер аркылуу булчуңдар кыймылдатылат.

Ушул учурдан баштап булчуңдарыңарды башкаруу толугу менен өзүңөргө тапшырылса, эмне болмок? Мисалы, жүрөк булчуңуңарды өзүңөр башкарышыңар керек дейли. Анда башка эч нерсе кылбай, убактыңардын баарын жүрөк булчуңуңардын жыйрылып, кайра бошоңдошуна арнашыңар керек болмок. Анткени жүрөк булчуңуңар бир саамга эле токтосо, жашооңор бүттү дегенди билдирет. Уктап калганыңарда болсо жүрөгүңөрдүн иштешин башкара албай калганыңар үчүн, жашооңор менен коштошмоксуңар. Бирок эч качан мындай болбойт. Себеби денебизде кемчиликсиз көзөмөл системасы болгондуктан, биз буларды ойлоого мажбур эмеспиз.

Биздин милдетибиз болгону бизге бардык бул жеңилдиктерди берген чексиз боорукер жана мээримдүү Раббибизге шүгүр кылуу жана Ал ыраазы боло турган иштерди жасоо. Аллах Ага гана ибадат кылышыбыз керек экенин бизге бир аятта төмөнкүчө кабар берген:

Мына Раббиңер Аллах ушул. Андан башка кудай жок. Бүт нерсенин Жаратуучусу, демек Ага ибадат кылгыла. Ал бүт нерсенин үстүндө бир өкүл. (Энъам Сүрөсү, 102)

 

Булчуңдарыңар өтө шайкеш иштешет

Күлгөнүңөрдө жүзүңөрдө бир учурда 17 булчуңдун чогуу жыйрылаарын билесиңерби? Эгер алардын бирөөсү жыйрылбаса же кызматын туура эмес аткарса жылмайа албайсыңар, ал тургай, жүзүңөрдүн мимикасы түшүнүксүз көрүнүп калат.

Жүзүңөрдө мимиканы жасоого жооптуу жалпысынан 28 булчуң бар. Ал булчуңдардын биргелешип жыйрылышынан миңдеген түрдүү мимика пайда болот. Ачуулануу, таң калуу, кубануу, жылмайуу сыяктуу сезимдериңерди ошол булчуңдар аркылуу көрсөтөсүңөр. Жүзүңөрдүн булчуңдарынан тышкары денеңердеги башка булчуңдар да абдан шайкеш иштешет. Мисалы, бир эле кадам ташташыңар үчүн буттарыңарда жана белиңерде жайгашкан 54 булчуң бирдей иштейт. Ушул сыяктуу дагы жүздөгөн кыймылды булчуңдарыбыз аркылуу оңой гана жасайбыз жана ал бизге табигый нерседей сезилет. Бирок бул маалыматтардын баарын окуган соң токтоп дагы бир жолу ойлонушубуз керек. Себеби биз ал булчуңдарыбыз иштеши үчүн эч нерсе кылбайбыз. Эгер булчуңдарыбыз толук иштебегенде, чуркоо, сууда сүзүү, велосипед тебүү мындай турсун, кадам таштап баса да алмак эмеспиз. Ошондуктан унутулбай турган абдан маанилүү бир чындык бар. Аллах денебизде кемчиликсиз система жараткан. Ал бизге Раббибиздин бир белеги. Ошондуктан биз Аллахтын бизге болгон чексиз мээримин ар дайым ойлонуп, Аллахтын улуулугун эстеп, шүгүр кылышыбыз зарыл.

 

Ар кандай жумушту жасай алган чебер колдорубуз

Китепти барактоо, унаанын эшигин ачуу, кол чайкоо... Булар колдорубузду колдонуп эч кыйынчылыксыз, көп кылган иштерибиз. Колубузду ушул сыяктуу жүздөгөн ар кандай иштерде колдоно алабыз.

Колубуз ушунчалык күчтүү болгондуктан, муштум түйүлбөгөн абалда да бир буюмдун үстүнө колубуз менен 45 кг салмакта күч көрсөтө алабыз. Ошончолук күчтүү болгону менен, колубузду каалаган учурда өтө аяр жана кылдат иштерде да колдоно алабыз. Мисалы, ийненин тешигинен жип өткөрүү сыяктуу. Бул иштердин бирөөсүндө өтө көп күч керек болсо, экинчисинде абдан кылдаттык талап кылынат. Бирок биз буларды жасап жатканда чындыгында колубуздун канчалык ийгиликтүү иштеп жатканын байкабайбыз дагы. Башкача айтканда, эч качан «азыр столдун үстүнөн бир кагаз алам, эң жакшысы 500 граммдык күч колдоноюн» же «азыр топту ыргытам, 5 килограммдык күч колдоноюн» деп ойлонбойбуз. Булардын баарын автоматтык түрдө, эч нерсени ойлонбой жасайбыз. Анткени Аллах бизди кемчиликсиз кылып жараткан. Колубуздагы бул теңдешсиз жөндөм Аллахтын теңдешсиз жаратуусунан пайда болгон.

Окумуштуулардын эң чоң аракеттеринин биринин адамдын колуна окшош жасалма колду иштеп чыгууга багытталганын билчү белеңер? Иштелип чыккан робот колдор күчү жагынан адамдын колуна тең келгени менен, биздин колубуздагы тийүү кылдаттыгы жана ар түрдүү иштерди бирдей жасай алуу жөндөмүнө ээ эмес.

Ошондой эле, көптөгөн окумуштуулар адамдын колунун бардык функцияларын аткара ала турган робот колду жасоо мүмкүн эмес деп эсептешүүдө. «Карлсруэ колу» деп аталган робот колду жасаган инженер Ханс Шнебели бул тууралуу мындай дейт:

Робот колдор багытында иштеримди уланткан сайын адамдардын колдоруна суктануум артууда. Адамдын колу жасаган иштердин бир бөлүгүнө эле жетүүбүз үчүн да дагы көп убакыт керек.

Учурдагы технология менен копиясы жасала албаган колдорубузду Аллах атайын долбоорлогон. Колдорубуз бизге Аллахтын кемчиликсиз жаратуу чеберчилигин көрсөтөт.

Аллахтан башка жаратуучу жок. Аллах бир аятта Өзүнөн башка кудай жок экенин кабар берип, бул акыйкатты көрбөгөн адамдарга мындайча кайрылат:

Айткын: «Асмандар менен жердин Рабби ким?» Айткын: «Аллах.» Айткын: «Андай болсо, Аны таштап өздөрүнө да пайда да, зыян да бере албаган бир катар досторду (кудайларды) тутунуп алдыңарбы?» Айткын: «Эч көрбөгөн (сокур) менен көргөн (парасаттуу адам) тең боло алабы? Же караңгылыктар менен нур тең боло алабы?» Же Аллахка Анын жаратышы сыяктуу жаратуучу шериктерди табышып, бул жаратуу өз ойлорунда бири-бирине окшоштубу? Айткын: «Аллах бүт нерсенин жаратуучусу жана Ал жалгыз, каардуу (Каххар).» (Рад Сүрөсү, 16)

ДЕНЕБИЗДЕ ҮЗГҮЛТҮКСҮЗ ИШТЕГЕН КОНДИЦИОНЕР

Күн сайын байкабай кылган нерселериңердин бири – бул дем алуу. Мурун, кекиртек жана өпкөлөр аткарган бул кызмат учурунда көптөгөн процесстер жүрөт. Негизи дем алуу денеңердеги клеткалардын кычкылтек менен азыктанышы дегенди билдирет. Клеткалар эгер кычкылтек менен азыктанбаса жашай алышпайт. Ошондуктан дем албай кыска убакыт гана тура аласыңар. Көбүрөөк дем албай калсаңар, клеткаларыңардын өлүмү менен бирге денеңер да өлөт.

Дем алганыңарда мурдуңарга кирген аба тазалана баштайт. Атайын кондиционер сыяктуу иштеген мурдубуздун ичинде чыпканын кызматын аткарган түкчөлөр булганыч, ысык, муздак же нымдуу абаны өпкөлөрүбүзгө ылайыкташтырат. Ал түкчөлөр аркылуу дем алган абабыз фильтрден өтүп, тазаланып, нымдалып, жылытылат жана ичиндеги бактериялардан тазаланат. Мурдубуздагы кичинекей түкчөлөр күн сайын болжол менен 20 миллион чоочун заттан денебизди коргойт.

20 миллион Түркиянын калкы жагынан эң чоң шаары болуп эсептелген Стамбул шаарындагы адамдардын санынан да көп. Мурдубуздун ушунча чоочун затты таанып, айырмалашы өтө татаал процесс. 20 миллион чоочун заттын аныкталып, мурундан өтүшүнө бөгөт коюлушу эч кандай кокустук эмес. Бул Аллахтын жаратуу кудуретинин улуулугун апачык көрсөтөт. Бирок кээ бир кишилер чындыкты билип туруп, муну кокусунан пайда болгон дешет. Эволюция теориясына ишенген ал кишилер бардык жандыктарды жана бул жерге чейин денебиз тууралуу айтылган нерселердин баарын илгери бир күнү өзүнөн-өзү, кокусунан келип чыккан дешет. Эмне үчүн мындай дешет? Аллахтын бар экенин четке кагуу үчүн. Алардын ою боюнча, мунун бир гана жолу бар. Бүт баарын кокусунан пайда болгон деп айтуу. Бирок бул пикирдин акылга сыйбай турганын түшүнүү үчүн бир аз ойлонуу жетиштүү болот. Мурдубуздагы системадан мисал келтирип муну чогуу карайлы.

Мурдубуздагы кондиционер системасы денебиздин дагы бир кемчиликсиз бөлүгү. Мынчалык мыкты иштеген системанын кокусунан пайда болушу, албетте, мүмкүн эмес. Муну жакшыраак түшүнүү үчүн төмөнкүдөй салыштыруу жасасак болот. Бир кондиционерди элестеткиле, силерди жайында ысыктан коргоп, кышында жылыткан жана пульт менен иштеген мындай техника кокусунан пайда болушу мүмкүнбү? Анын бардык тетиктерин бир жерге топтоп таштап койсок, ал тетиктер убакыт аралыгында өзүнөн өзү куралып, кемчиликсиз иштеген бир кондиционерге айланышы мүмкүнбү?

Бул, албетте, мүмкүн эмес. Кандайдыр бир техника пайда болушу үчүн акылы бар бирөө ага көп аракет жумшашы керек. Анын башка жолу жок. Техника мындай турсун, эң жөнөкөй баш катырма оюнунда да туура сүрөт келип чыгышы үчүн бирөө анын бөлүктөрүн туура жайгаштырышы шарт. Денебизде кондиционер сыяктуу иштеген мурдубуз да көптөгөн тетиктерден турат жана дүйнөдөгү бардык кондиционерлерден алда канча мыкты системага ээ. Кондиционер кокусунан пайда болбогон сыяктуу, андан да мыкты иштеген мурдубуз да кокусунан пайда болгон эмес. Бул бизге «дүйнөдөгү теңдеши жок эң мыкты кондиционер системасы» катары белгилүү болгон мурдубузду Раббибиз жаратканын көрсөтөт. Бир аятта Аллах мындай деп билдирет:

Ал – Аллах, Ал – жаратуучу, кемчиликсиз пайда кылуучу, «калып жана келбет» берүүчү. Эң сонун ысымдар Ага таандык. Асмандардагы жана жердегилердин баары Аны тасбих кылат. Ал – Азиз (Улуу), Хаким (Даанышман). (Хашр Сүрөсү, 24)

 

Кекиртекте багытты катасыз аныктай алган түкчөлөр

Мурунда тазаланган аба дем алуунун кийинки баскычында дененин ичинде жол жүрүп, дагы бир аз төмөнгө түшөт. Аба мурундан кийин өтө турган аймак кекиртек деп аталат. Дем алган абанын ичинде чаңга окшогон денеге зыяндуу чоочун заттар дагы эле болот. Ошондуктан дем алган абабыз өпкөлөргө жетээрден мурда дагы бир жолу коопсуздук көзөмөлүнөн өтүшү керек. Ал коопсуздукту бүт дем алуу каналдарынын үстүңкү бетин каптаган жылмакай катмар камсыз кылат. Ал былжырлуу катмар деп аталат.

Ал катмарды түзгөн былжырлуу зат аба менен кошо кирген чаңга окшогон майда заттарды кармап калып, өпкөлөрүбүзгө барышына бөгөт койот. Бирок чоочун заттардын былжыр тарабынан кармалып калышы жетиштүү эмес, мындан тышкары чогулган чоочун заттарды денеден чыгаруу зарыл. Ал үчүн дагы бир коопсуздук механизми ишке кирет. Ал коопсуздук механизми кекиртегибиздин ички бетин каптаган түкчөлөр. Ал түкчөлөр кекиртектен жогору, башкача айтканда, оозубузду көздөй тынымсыз кыймылдап турушат. Муну айдоо талаасында шамалдан улам буудайдын башактарынын тынымсыз бир тарапты көздөй кыймылдашына салыштырсак болот. Түкчөлөрдүн тынымсыз оозубузду көздөй кыймылдашынын натыйжасында чоочун заттарды кармаган былжырлуу катмар да кекиртектен жогору көздөй жылат.

Чоочун заттар жогору көздөй көтөрүлүп, тамагыбызга келгенде, табигый түрдө жутуу сезими пайда болот. Ошентип бизге зыяны тийе турган чоочун заттардын баары жутулуп ашказанга барат жана ашказан кислотасында ажыратылып жок кылынат. Кекиртегибизге орнотулган бул түкчөлөрдүн көрүү үчүн көзү, ойлонуу үчүн мээси жок. Бирок өздөрүнүн көлөмүнө салыштырмалуу канчалаган километр алыста жайгашкан оозубуздагы кулкундун ордун аныктай алышат. Мындан тышкары, чоочун заттардын зыяндуу экенин билип, денеге киришине жол беришпейт. Илимпоздордун көп жылдарга созулган изилдөөлөрүнө карабастан, түкчөлөрдүн иштөө механизми дагы эле толук чечмелене элек. Бирок унутпагыла, адамдар кантип иштээрин толук түшүнө албаган бул түкчөлөр денебиздин бардык мүчөлөрү сыяктуу, жер бетинде алгачкы адам жаралгандан бери кемчиликсиз иштеп келе жатат.

Биз дем алган аба эмне үчүн мынчалык маанилүү? Белгилүү убакыт дем ала албаса эмне үчүн адам өлөт? Бул суроолорго төмөнкүчө жооп берели: денебизди түзгөн клеткалардын эң негизги азыгы – бул кычкылтек. Азыр колуңарда бул китепти кармап тура алышыңар үчүн колуңардагы булчуң клеткалары тынымсыз кычкылтек менен азыктанып жатышат. Ал үчүн дем алышыбыз шарт.

 

ДЕМ АЛГАН АБАБЫЗ ӨПКӨЛӨРГӨ БАРАТ...

Дем алган соң аба кекиртектен өпкөлөргө барганда, тазаланып, нымдуулугу жөнгө салынып колдонууга ыңгайлаштырылган болот. Өпкөлөрдөн кан аркылуу дененин эң тереңиндеги клеткаларга чейин жетип, аларды азыктандырат. Ошол эле учурда клеткалардагы калдык заттарды, тагыраак айтканда, көмүр кычкыл газын алат. Биз демибизди чыгарганда клеткалардан жыйналган көмүр кычкыл газы денебизден сыртка чыгарылат.

Көрдүңөрбү балдар, балким дем алуу силерге жөнөкөй нерседей сезилиши мүмкүн, бирок дем алуу учурунда денеңердин тереңинде эбегейсиз кычкылтек-көмүр кычкыл газы алмашуусу ишке ашат. Булардын баары Аллахтын план менен жаратып, бизге кызмат кылдырган сый-жакшылыктары. Ойлоп көргүлө, бир эле дем алышыңарды өзүңөр башкарганыңарда, аны эч жаңылбай жана башаламандык чыгарбай башкарганга күчүңөр жетмек эмес. Белгилүү убакыттан кийин чарчап, уланта албай калмаксыңар. Раббибиз мындай нерсеге күчүбүз жетпегени үчүн, бизге китепте айтылган денебиздин бардык башка системалары сыяктуу кемчиликсиз иштеген дем алуу системасын да берген. Бул Аллахтын бизге бул дүйнөдө тартуулаган жакшылыктарынын бири. Аллах бир аятта мындай дейт:

Силерге каалаган бүт нерсеңерди берди. Эгер Аллахтын сый-жакшылыктарын санаганга аракет кылсаңар, аны санап бүтө албайсыңар. Чындыгында, адам абдан залим, абдан шүгүрсүз. (Ибрахим Сүрөсү, 34)

ЖЫЙЫНТЫК

Бул китепте денебизде бизге сезилбестен сансыз процесстер жүрүп жатканын көптөгөн мисалдар менен түшүндүрдүк. Бир учурда бардык органдарыбыз жана бардык клеткаларыбыз эбегейсиз ылдамдыкта, кемчиликсиз иштеп жатат. Баары өздөрүнө тапшырылган милдетти абдан ынтымактуу аткарып жатышат. Кан клеткаларга керектүү азыктарды тынымсыз жеткирип жатат. Ашказан менен ичегилер ал азыктарды клеткалар пайдалана алышы үчүн майдалап жатышат. Нерв клеткалары дененин бүт тарабына сигналдарды жөнөтүп жатат, мээбиз ал сигналдарды талдап жатат жана ошонун негизинде биз көрүп, сезип, даамдап, угуп жатабыз жана ушул сыяктуу дагы көптөгөн иш-аракеттер жүрүп жатат.

Бул иш-аракеттердин бирөөсүндө маселе пайда болсо, бүт дененин иштөө тартиби бузулат. Нерв клеткалары жабыркаса колу-бутубуз жакшы иштебейт, ашказан клеткалары жабыркаса тамак сиңбейт, тилибиздеги клеткалар жабыркаса жеген тамактарыбыздын, торттун, апельсиндин, банандын, токочтордун даамын сезе албайбыз. Бирок кээ бир өзгөчө оорулардан тышкары, бул маселелердин эч бири келип чыкпайт. Күнүмдүк жашообузда денебиз эч тынымсыз өзүнүн иш-аракеттерин улантат. Жашообуздун ар бир көз ирмеминде уланып жаткан бул кемчиликсиздиктин, албетте, бир себеби бар. Эч нерсе өзүнөн өзү мынчалык кемчиликсиз механизм менен иштей албайт.

Үйүңөрдөгү телевизордун, муздаткычтын, компьютериңердин, дептерге жазганда колдонгон калемиңердин, кыскасы, бүт нерсенин бир дизайнери, бир өндүрүүчүсү бар. Бир учак же бир унаа өзүнөн өзү пайда болуп, иштебейт. Инженерлер менен техникалык кызматкерлер аларды долбоорлоп, иштеп чыгышат жана алардын кемчиликсиз иштешин камсыз кылышат. Демек адамдын денеси сыяктуу кемчиликсиз системалардын жыйындысы эч качан кокусунан пайда болбойт.

Силердин да оюңарга «анда кээ бир адамдар кантип өздөрүнүн денелерин кокустуктардын натыйжасында ушундай кемчиликсиз иштейт деп ойлошу мүмкүн?» деген суроо келет. Чындап эле бул эң акылга сыйбаган көз караш болуп саналат. Денебиздеги кемчиликсиз тартип кокусунан пайда боло албайт. Бул кемчиликсиздик бизге денебизди улуу акылмандын долбоорлогонун көрсөтөт. Денебиз өтө улуу Жараткандын чыгармасы. Ал улуу Жараткан – Раббибиз Аллах.

Аллах Куранда бизге пенделерине карата өтө боорукер экенин кабар берет. Биз Аллахтын боорукердиги жана мээрими үчүн Ага моюн сунуп, бизге Куранда буйругандарын кемчиликсиз аткарышыбыз жана берген бардык жакшылыктары үчүн ар дайым шүгүр кылышыбыз шарт. Аллах бир аятта бизге мындайча кайрылат:

Мына Раббиңер Аллах ушул. Андан башка кудай жок. Бүт нерсенин Жаратуучусу, демек Ага ибадат кылгыла. Ал бүт нерсенин үстүндө бир өкүл. (Энъам Сүрөсү, 102)

КИРИШ СӨЗ: АТОМДУН ЖАРАТЫЛУУСУНДАГЫ КЕРЕМЕТ

  

«Эмне үчүн?»

Бул суроо – жообу табылганда адамды таптакыр башка дүйнөгө алып бара турган бир эшиктин ачкычы. Ошондой эле, билгендерди билбегендерден айырмалоочу ичке сызык...

Адамзат бул дүйнөдө «эмне», «кантип» жана «кандайча» деген сыяктуу көптөгөн суроолордун жообун издейт, бирок бул суроолордон ары көп алыска бара албайт. Бүт тарабын курчаган кереметтүү тартип жана тең салмактуулук тууралуу өзүнө өзү «эмне үчүн?» деген суроону узатмайынча чындыкка эч качан жете албайт.

Бул китепте жандуу, жансыз бүт нерсенин пайдубалы болгон «атомду» карайбыз. Атомго байланыштуу эмнелердин, кантип жана кандайча ишке ашканын караган соң, «эмне үчүн» деген суроонун жоопторун издейбиз. Бизди чыныгы акыйкатка жеткире турган ушул акыркы суроонун жообу болот. Бул суроонун жоопторун болсо Аллахтан келген жол көрсөтүүчү жана бүт нерсенин жообун камтыган Курандан табабыз.

19-кылымдын биринчи жарымынан бери атомдун сырларын ачуу үчүн жүздөгөн илимпоз көп жылдар бою эмгектенди. Атомдун формасын, кыймыл-аракетин, түзүлүшүн жана башка өзгөчөлүктөрүн ачкан бул изилдөөлөр затты «башталышы жана аягы жок нерсе» деп кабыл алган классикалык физиканы түп-тамырынан кулатып, заманбап физиканын пайдубалын түздү. Бул изилдөөлөр, ошондой эле, көптөгөн суроолорду да пайда кылды.

Ал суроолорго жооп издеген көптөгөн физик изилдөөлөрүнүн жыйынтыгында бүт ааламдагы сыяктуу, атомдо да кемчиликсиз тартип, жаңылбас тең салмактуулук жана акылдуу дизайн бар деген жыйынтыкты бир ооздон тастыктады.

Бул чындык көп кылым мурда Аллах тарабынан түшүрүлгөн ыйык китеп Куранда да белгиленген. Курандын апачык аяттарында таамай айтылгандай бүт ааламда кемчиликсиз тартип бар. Мындай болушу толугу менен табигый көрүнүш, себеби жер, асман жана ал экөөнүн ортосундагылар чексиз кудуреттүү жана акылдуу Аллах тарабынан жаратылган.

Аллах тарабынан жаратылган бүт нерсенин укмуш кемчиликсиз болушу жана кемчиликсиз тартип менен иштеши, албетте, табигый көрүнүш. Чыныгы таң кала турган нерсе – бул адамдын өзүнүн денеси да кошо, айланасындагы көргөн, уккан жана билген нерселеринин бүт баарындагы сансыз кереметтерден таасирленбеши жана ал кереметтер «эмне үчүн» көрсөтүлүп жатат деген суроонун жообун эч ойлонбошу.

Сиз окуп жаткан «атомдун сырлары» аттуу бул китеп илимий теманы караганы менен, илимий китептерден башка максатта даярдалган. Бул китеп жандуулардын да, жансыздардын да курулуш материалы болгон, өзгөчө мааниси бар «атом» темасын «эмне», «кантип» жана «кандайча» деген суроолордун жоопторунун негизинде карап, ал жооптордон «эмне үчүн» деген суроонун эшигин ачат. Ал эшиктен киргенде, Аллахтын акылынын, илиминин жана жаратуусунун бүт заттарды ороп-курчап тураары көз алдыга тартууланат.

АТОМДУН ПАЙДА БОЛУУ САЯКАТЫ

  

Эбегейсиз өлчөмүнөн улам адамдын акылы толук элестете албаган аалам алгач пайда болгон күндөн бери кылдат тең салмактуулуктар жана улуу тартип менен эч жолунан адашпай кыймылдоодо. Бул эбегейсиз аалам кантип пайда болгон, кайда баратат жана ичиндеги тартип жана тең салмактуулукту сактаган мыйзамдар кантип иштейт деген суроолор адамдарды ар дайым кызыктырып келген. Илимпоздор бул багытта сансыз изилдөөлөрдү жасап, көптөгөн гипотезаларды жана теорияларды чыгарышкан. Ал теориялар аягында эки негизги категорияга бөлүнгөн.

Биринчи теория аалам чексиз, түбөлүктөн бери бар жана азыркы материясы менен түзүлүшү түбөлүккө чейин сакталат деген ойду жактаган. 20-кылымдын биринчи жарымында популярдуу болгон жана «Туруктуу абал теориясы» (Steady State Theory) деп аталган бул модель боюнча, ааламдын кандайдыр бир башталышы да, аягы да жок. Аалам жоктон жаратылган эмес жана эч качан жок болбойт. Материалисттик философиянын да пайдубалын түзгөн бул теория боюнча, ааламдын түзүлүшү туруктуу (статикалык) деп эсептелген.

Бирок кийинчерээк алынган илимий ачылыштар бул теориянын толугу менен туура эмес экенин көрсөткөн. Аалам туруктуу эмес, тескерисинче тынымсыз кыймылдайт жана тынымсыз өзгөрүүдө.

Илим тарабынан тастыкталган экинчи теория болсо ааламдын бир башталышы бар деген ойду жактаган. Ал теория 1940-жылдары «Чоң жарылуу» (Big Bang) модели деп аталган. Бул модель боюнча, ааламдын бүт материясы болжол менен 15 миллиард жыл мурда бир чекитке чогулган. Ал чекиттин тыгыздыгы чексиз, ал эми көлөмү жок болгон. Бул теория боюнча, ал чекит жарылып, эбегейсиз ылдамдык менен тарай баштаган.

«Эч кандай көлөмү жок, башкача айтканда, эч бир жерди ээлебеген, бирок тыгыздыгы чексиз бир чекит кандайча болушу мүмкүн?» деп ойлошуңуз ыктымал. «Көлөмү жок, тыгыздыгы чексиз чекит» деген негизи теориялык сүрөттөө болуп саналат. Илим адамдын акылы жетпеген «жоктук» түшүнүгүн «чекит» деген сөз менен гана сүрөттөй алат. Чындыгында болсо «көлөмү жок чекит» жок деген мааниге келет. Демек аалам «жоктон» пайда болгон.

Бул илимий чындык Куранда төмөнкүчө кабар берилет:

 Асмандарды жана жерди жоктон жараткан. (Энъам Сүрөсү, 101)

Жүргүзүлгөн изилдөөлөр жана алынган илимий маалыматтар кийинчерээк «Чоң жарылуу» теориясын колдоп, теорияны ансайын бышыктаган. Бул илимий ачылыштардын натыйжасында «аалам туруктуу, зат түбөлүктөн бери бар жана түбөлүккө чейин жок болбойт» деген теория да өзүнөн өзү четке кагылды.

Бирок эң маанилүүсү, иштелип чыккан жаңы теория жана аны колдогон далилдер 1400 жыл мурда Аллах тарабынан жиберилген ыйык китеп Курани Каримдеги сүрөттөөлөргө шайкеш келген. Куранда Чоң жарылуу теориясында айтылгандай башында ааламдагы бүт материянын бир жерде болгондугу жана кийин бөлүнгөндүгү төмөнкүчө белгиленет:

Ал каапырлар билишпейби, (башында) асмандар менен жер бири-бирине жабышкан (бириккен) болчу, Биз аларды бөлдүк жана бүт жандыктарды суудан жараттык. Дагы эле алар ишенишпейби (ыйман келтиришпейби)? (Анбия Сүрөсү, 30)

Илимпоздордун ааламдын пайда болушу тууралуу жүргүзгөн изилдөөлөрүнүн жыйынтыгында келип чыккан бул теория да көрсөткөндөй, Аллах ааламды жоктон жараткан. Анын башталышы болгон Чоң жарылуунун ар бир өзгөчөлүгү адамды ойлондурат жана кокустук менен түшүндүрүүгө болбой турган кылдат эсептөөлөргө таянат. Илимпоздор аалам жана анын курулуш материалы болгон атомдор жоктон пайда болгон Чоң жарылуу процессинен соң болуп өткөн окуяларды төмөнкүчө сүрөттөшөт:

- «0» учуру: зат да, убакыт да болбогон жана жарылуу ишке ашкан бул «көз ирмем» физикада t (убакыт) = 0 учуру деп кабыл алынат. Башкача айтканда, t=0 учурунда эч нерсе жок болчу. Жаратылуу башталган бул «көз ирмемден» мурдакысын сүрөттөөгө физика мыйзамдары жарабайт. Бул көз ирмемден мурдасы метафизика болуп саналат.

Физика эсептей алган эң кичинекей убакыт бирдиги 10-43 секунда болуп саналат. Бул ушунчалык кичинекей убакыт аралыгы болгондуктан, адамдын акылы муну эч качан түшүнө албайт. Биз элестете да албаган, ушунчалык кыска убакыт аралыгында эмнелер болуп өткөн? Теориялык жактан бул убакыт аралыгындагы физикалык өзгөрүүлөрдү эсептеп болжолдой алабыз. Эми кыскача аларга көз жүгүртөлү.

Жогоруда да айтылгандай, физикада бүт баарын 10-43 секунда кийинкисинен баштап гана эсептөөгө болот жана ошол көз ирмемден кийин гана энергия менен убакытты сүрөттөп баштоого болот. Жаратылуунун бул көз ирмеминде температура 1032 (100.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000) градус болгон. Салыштыра турган болсок, күндүн температурасын миллиондор, күндөн бир топ чоң жылдыздардын температурасын болсо миллиарддар менен көрсөтүүгө болот. Азыркы учурда биз аныктай алган эң жогорку температура миллиард градустар менен чектелет, демек 10-43 секунда көз ирмемдеги температуранын канчалык жогору болгонун салыштырып элестетүүгө болот.

10-43 секундалык мезгилден бир кадам алга жылып, секунда 10-37 болгон убакытка келебиз. Бул эки мөөнөттүн ортосундагы аралык бир-эки секундадай убакыт эмес. Секунданын квадриллион эсе квадриллиондон бириндей убакыт аралыгы тууралуу сөз болууда. Температура дагы эле укмуш жогору болуп, 1029 (100.000.000.000.000.000.000.000.000.000)°Cге барабар. Бул баскычта атомдор жаратыла элек болгон.

Дагы бир кадам жылып, 10-2 секундалык доорго келебиз. Бул аралык бир секунданын жүздөн бири дегенди билдирет. Бул убакыт аралыгында температура 100 миллиард градус болгон. Бул мезгилде «алгачкы аалам» калыптана баштаган. Атомдун ядросун түзгөн протон жана нейтрон сыяктуу бөлүкчөлөр ал кезде жок болчу. Болгону электрон жана анын карама-каршысы позитрон (антиэлектрон) болгон. Башкача айтканда, жарылуудан 1 секунда да өтө электе жоктон электрон жана позитрондор пайда болгон.

Эми бул жерде бир саамга ойлонолу.

Чоң жарылуу теориясы ааламды түзгөн бүт заттын жоктон пайда болгонун көрсөтүү аркылуу эле Аллахтын бар экендигине бир далил болду. Бирок аны менен эле чектелген жок, Чоң жарылуудан кийин 1 секунда да өтө электе атомдун курулуш материалдарынын да жоктон пайда болгонун көрсөттү. Ал бөлүкчөлөрдөгү таң калаарлык тең салмактуулукка жана тартипке көңүл буруу керек. Кийинки бөлүмдөрдө тереңирээк каралган ошол тең салмактуулуктар себептүү аалам учурдагы абалына келген жана ошол тең салмактуулуктар себептүү биз бейпил жашап жатабыз. Кыскасы, чоң башаламандыкка жана тартипсиздикке алып келиши күтүлгөн бир жарылуунун натыйжасында кемчиликсиз тартип жана биз «физика мыйзамдары» деп атаган жана эч өзгөрбөгөн мыйзамдар келип чыккан. Бул болсо Чоң жарылуу да кошо аалам жаратылгандан баштап ар бир көз ирмемдин кылдаттык менен пландалганын, «долбоорлонгонун» бизге далилдейт. Аны долбоорлогон кудурет болсо – бул, албетте, бүт ааламдын Жаратуучусу Аллах.

Эми токтогон жерибизден окуялардын уланышына көз салалы. Жарылуудан кийинки 1 секундага келген элек. Ал кездеги массанын тыгыздык деңгээлин караганыбызда, кайра эле укмуш чоң санды көрөбүз. Жүргүзүлгөн эсептөөлөр боюнча, ал кездеги массанын тыгыздыгы бир литрге 3,8 миллиард килограммды түзгөн. Миллиард килограмм деп айтылган бул санды арифметикалык жактан аныктоо жана бул санды кагазга жазып көрсөтүү оңой. Бирок бул чоңдукту толук түшүнүү мүмкүн эмес. Бул сандын чоңдугун жакшыраак элестетүү үчүн жөнөкөй бир мисал келтире турган болсок, «Гималайдагы Эверест чокусунун тыгыздыгы эгер ушундай болгондо, тартылуу күчү аркылуу жер планетасын бир саамда жутуп алмак» деп айта алабыз.1

Бир баскычтан соң, t=0 көз ирмеминен кийинки 10-1 секунда убакыт өткөн учурга келебиз. Ал кезде температура 30 миллиард градус болгон. t=0 учурунан ал кезге жеткенге чейин дагы эле 1 секунда да өтө элек. Бирок атомдун калган бөлүкчөлөрү нейтрон менен протондор пайда боло баштаган. Кийинки бөлүмдөрдө карала тургандай, кереметтүү түзүлүштөгү нейтрон жана протондор мына ушинтип бир «көз ирмемден» да кыска убакыт аралыгында, жоктон жаратылган.

Андан кийинки доордун негизги өзгөчөлүгү болсо температура абдан төмөн деңгээлге түшкөн. Ааламдын өмүрү болжол менен 14 секунданы түзүп, температура 3 миллиард градус болгон. Аалам эбегейсиз чоң ылдамдык менен кеңейүүнү уланткан.

Суутек жана гелий ядролору сыяктуу тең салмактуу атом ядролору пайда боло баштаган доор ошол доор болгон. Башкача айтканда, бир протон менен бир нейтрон алгачкы жолу жанаша тура ала турган шарт түзүлгөн. Массасы болор-болбос болгон бул эки бөлүкчө укмуш тартылуу күчүн пайда кылып, эбегейсиз таралуу ылдамдыгына туруштук бере баштаган. Бул жерде абдан пландуу жана максаттуу өзгөрүүлөр болгону анык. Укмуш жарылуудан соң, улуу тең салмактуулук жана кылдат тартип түзүлө баштаган. Протондор менен нейтрондор жанаша тизилип, заттын курулуш материалы болгон атомду түзө башташкан. Бирок затты түзүү үчүн керектүү кылдат тең салмактуулуктарды камсыз кыла турган күч жана аң-сезим бул бөлүкчөлөрдө, албетте, жок. Мындай күч-кудурет жана аң-сезим буларды жоктон жараткан, бүт нерсе Анын каалоосуна, буйругуна жана көзөмөлүнө моюн сунган жана бүт нерсеге кудурети жеткен Аллахка гана таандык болушу мүмкүн.

Андан кийинки доордо ааламдын температурасы 1 миллиард градуска түшкөн. Бул температура күндүн борбордук температурасынан 60 эсе жогору. Баштапкы доордон бул доорго чейин өткөн жалпы убакыт 3 мүнөт 2 секундага барабар. Бул кезде фотон, нейтрино жана антинейтрино сыяктуу субатомдук бөлүкчөлөр көпчүлүктү түзүп баштаган. Бул доордо бардык бөлүкчөлөрдүн саны жана алардын бири-бири менен өз ара аракеттенүүсү абдан маанилүү болгон. Тагыраак айтканда, кандайдыр бир бөлүкчөнүн саны бир аз эле башкача болсо, алар тарабынан аныкталган энергия деңгээли бузулуп, энергиянын затка айланышына тоскоол болмок.

Суутек атому

Мисалы, электрон менен позитрондорду алалы: электрон менен позитрон бириккенде энергия бөлүнүп чыгат. Ошондуктан бири-бирине жолуккан электрондор менен позитрондордун саны абдан маанилүү. Мисалы, 10 бирдик электрон менен 8 бирдик позитрон жолукту дейли. Анда 10 бирдик электрондун 8 бирдиги 8 бирдик позитрон менен өз ара аракеттенип, энергия бөлүнүп чыгат. Натыйжада 2 бирдик электрон эркин бойдон калат. Электрон ааламдын курулуш материалы болгон атомду түзгөн бөлүкчөлөрдүн бири болгондуктан, аалам пайда болушу үчүн бул доордо керектүү санда электрон болушу шарт. Жогорудагы мисалды улантсак, электрон менен позитрондор жолукканда, эгер позитрондордун саны көбүрөөк болгондо, аягында энергия бөлүнүп чыккандан кийин электрондордун ордуна позитрондор артып калмак жана заттар ааламы эч качан пайда боло алмак эмес.

Чоң жарылуудан кийин пайда болгон бөлүкчөлөрдүн саны ушунчалык так эсеп менен аныкталган жана натыйжада заттар ааламы келип чыккан. Профессор, доктор Стивен Вайнберг бул бөлүкчөлөрдүн ортосундагы өз ара аракеттенүүнүн канчалык маанилүү экенин төмөнкүчө баса белгилейт:

Гелий атому

Ааламда алгачкы бир канча мүнөттө чындап так бирдей санда бөлүкчөлөр менен антибөлүкчөлөр пайда болгондо, температура 1 миллиард градустан төмөндөгөндө, алардын баары жок болуп, радиациядан башка эч нерсе калмак эмес. Бул ыктымалдыкка каршы эң жакшы далил бар: биз барбыз. Бөлүкчөлөр менен антибөлүкчөлөр жок болгон соң, артында учурдагы ааламдын затын түзө турган бир нерселер калышы үчүн, позитрондон бир аз көбүрөөк электрон, антипротондон бир аз көбүрөөк протон жана антинейтрондон бир аз көбүрөөк нейтрон пайда болушу шарт эле.2

Анан баштапкы доордон жалпысынан 34 мүнөт 40 секунда өтүп, ааламыбыздын жашы жарым саат болгон. Температура миллиард градустардан төмөндөп, эми 300 миллион градусту түзгөн. Электрондор жана позитрондор бири-бири менен сүзүшүп, энергия бөлүп чыгарууну улантышкан. Электрондордун саны позитрондорго салыштырмалуу бир аз көбүрөөк болгон. Ал ашыкчалык кийинчерээк ааламдагы протондордун санына барабар боло тургандай кылып жөнгө салынган. Анткени кийинчерээк пайда боло турган атомдо электрондор менен протондордун саны бири-бирине барабар болот.

Бири-биринен абдан тез алыстаган жана дээрлик массасы да жок бул бөлүкчөлөрдүн бири-биринин орбитасына кирип, алгачкы атом болуп эсептелген суутек атомун пайда кылышы кереметтүү окуя. Ошондой эле, бул бөлүкчөлөрдүн кокусунан биригиши, болгондо да баарынын бирдей кыймыл-аракет жасашы эч качан мүмкүн эмес. Муну кокустук түшүнүгү менен эч түшүндүрүүгө болбойт. Бул жерде долбоор жана башкаруу бар экени айдан ачык. Ааламды жөнгө салган, долбоорлогон жана башкарган бул күч-кудурет, албетте, бир гана бүт ааламдын жаратуучусу Аллах.

Мындай долбоорду бир гана атомдон эмес, ааламдын эң чоң заттарынан да көрүүгө болот. Башында бири-биринен жарык ылдамдыгы менен ажырап алыстап бараткан бөлүкчөлөрдөн бир гана суутек атомдору пайда болбостон, азыркы ааламдын курамындагы бардык теңдешсиз системалар, башка атомдор, молекулалар, планеталар, күндөр, күн системалары, галактикалар, квазарлар жана башкалар кереметтүү план, чен-өлчөм жана тең салмактуулукта, кезеги менен пайда болушкан. Бир эле атом пайда болушу үчүн да керектүү бөлүкчөлөр кокусунан биригип, кылдат тең салмактуулуктарды эч качан пайда кыла албайт, демек планеталар, галактикалар, кыскасы ааламдагы бүт системалардын баары бир-бирден кокусунан пайда болуп, тең салмакка келген деп айтуу акылга жана логикага таптакыр туура келбейт.

Пайда болушу өзүнчө бир керемет болгон суутек атомунан соң башка атомдор да пайда болгон. Бирок бул жерде акылга «башка атомдор эмнеге жараша пайда болду, эмне үчүн бардык протондор менен нейтрондор бир гана суутек атомдорун пайда кылышкан жок, бөлүкчөлөр кайсы атомдон канча түзүшөөрүн кантип чечишти?» деген сыяктуу суроолор келет. Бул суроолордун жообу бизди кайра бир эле жыйынтыкка алып барат: суутектин жана андан кийинки бардык атомдордун пайда болушунда улуу кудурет, башкаруу жана долбоор бар. Ал башкаруу жана долбоорго адамдын акылы жакшы жете бербейт жана ал «жаратылуу» бар экенин апачык көрсөтөт. Чоң жарылуудан келип чыккан физика мыйзамдары арадан өткөн 15 миллиард жыл аралыгында эч өзгөргөн жок. Болгондо да, ал мыйзамдар ушунчалык кылдат эсептөөлөр менен жаратылгандыктан, учурдагы маанилеринен бир аз эле башкача болсо, бүт ааламдагы түзүлүш жана тартип жок болуп кетиши мүмкүн. Белгилүү физик, профессор Стивен Хокингдин бул тууралуу айткан сөздөрү абдан маанилүү. Хокинг сүрөттөлгөн окуялардын чындыгында биз элестете алгандан алда канча кылдат эсептөөлөргө таянганын төмөнкүчө белгилейт:

Эгер Чоң жарылуудан бир секундадан кийин кеңейүү чоңдугу 100 000 миллион эсе миллиондон бирге төмөнүрөөк болгондо, ааламдын кеңейиши токтоп, өзүнүн ичине чөгүп кетмек.3

Ушунчалык кылдат эсептөөлөргө таянган Чоң жарылуу убакыттын, мейкиндиктин жана заттын өзүнөн өзү пайда болбогонун, бүт нерсенин Аллах тарабынан жаратылганын апачык көрсөтүүдө. Себеби жогоруда баяндалган окуялардын туш келди кокустуктардан келип чыгышы жана ааламдын курулуш материалы болгон атомду пайда кылышы мүмкүн эмес.

Бул теманы изилдеген көптөгөн илимпоздор ааламдын жаратылуусунда чексиз күч-кудуреттин бар экенин жана Анын улуулугун кабыл алышууда. Белгилүү астрофизик Хью Росс ааламдын Жаратуучусунун бүт чен-өлчөмдөрдөн жогору тураарын төмөнкүчө түшүндүрөт:

Убакыт – окуялар ишке ашкан чен-өлчөм. Эгер убакыт жарылуу менен бирге келип чыккан болсо, анда ааламды пайда кылган себеп ааламдагы убакыт жана мейкиндиктен бүтүндөй көз карандысыз болушу керек. Бул бизге Жаратуучунун ааламдагы бардык чен-өлчөмдөрдөн жогору тураарын көрсөтөт. Ошондой эле, Жаратуучунун кээ бирлер айткандай ааламдын өзү эмес экенин жана ааламды курчап тураарын, бир гана ааламдын ичиндеги бир күч-кудурет эмес экенин далилдейт.4

Чоң жарылуунун эң негизги өзгөчөлүгү, бул теория аркылуу адамдар Аллахтын кудуретин жакшыраак түшүнүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болушту. Ичиндеги бардык заттар менен бирге бир ааламдын жоктон пайда болушу Аллахтын кудуретинин эң чоң далилдеринин бири. Жарылуу учурундагы энергиянын кылдат тең салмактуулугу болсо Аллахтын илиминин чексиздигин ойлондура турган өтө чоң белги.

Булактар:

1.         Taşkın Tuna, Uzayın Sırları, Boğaziçi Yayınları, sf.186.

2.           Steven Weinberg, The First Three Minutes, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları Serisi 1995,

             sf.84.

3.         Stephen Hawking, Zamanın Kısa Tarihi, Milliyet Yayınları, sf. 9.

4.         Hugh Ross, Beyond The Cosmos, Chapter 17.